Ἡ Καταστροφή τῶν Ψαρῶν

Ἡ Καταστροφή τῶν Ψαρῶν 20 Ἰουνίου 1824

Ὁμιλία τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ Κωνσταντίνου Βρατσάνου γιά τήν ἡμέρα μνήμης τοῦ Ὁλοκαυτώματος τῶν Ψαρῶν

«Μετά τήν καταστροφή τῶν Ψαρῶν». Ἔργο τοῦ Νικόλαου Γύζη

Η καταστροφή τῶν Ψαρών κατεχει ξεχωριστή θέση ἀνάμεσα στίς θυσίες πού πρόσφερε τό γένος στό βωμό τῆς ἐλευθερίας στήν ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τό μεγάλο δράμα πού συγκλόνισε τό πανελλήνιο καί συγκίνησε τούς πολιτισμένους λαούς, εἶναι ἀπό τά ἄφταστα παραδείγματα ἡρωισμοῦ καί θυσίας καί συμβολίζει τό ἀνεξάντλητο καί ἀκατάπαυστο ἀγωνιστικό πάθος τῆς φυλῆς.

Μέσα στά γαλάζια νερά τοῦ Αἰγαίου, σάν πελώριος ἀπομονωμένος βράχος, φαντάζει ἀπό μακριά το ἡρωικό καί δοξασμένο νησί. Ἀποκομμένα καί κάπως ἀπομακρυσμένα τα Ψαρά, τά συντροφεύει ἡ ἱστορία τους. Μιά ἱστορία γεμάτη ἀγῶνες, θυσία καί δόξα. Λίγα εἶναι τά ἱστορικά μέρη τῆς Ἑλλάδας πού ἀκτινοβολοῦν τόση δόξα καί προκαλοῦν στόν ἐπισκέπτη προσκυνητή τόση...συγκίνηση καί τόσο σεβασμό ὅσο τά Ψαρά.

Τοῦτος ὁ τόπος σέ ὅλη του τήν ἔκταση εἶναι ποτισμένος ἀπό τό αἷμα τῶν ἡρωικῶν ὑπερασπιστῶν του. Κάθε πέτρα καί ἕνα κατόρθωμα, κάθε ἀκρογιαλιά καί μιά ἱστορία.

Οἱ κάτοικοι τῶν Ψαρῶν ἀπό τά πρῶτα χρόνια στράφηκαν στή θάλασσα, μιᾶς καί τό νησί ὀρεινό καθώς ἦταν δέν προσφερόταν γιά ἄλλου εἴδους ἐνασχολήσεις. Γρήγορα ἄρχισαν νά ναυπηγοῦν πλοῖα καί νά ἐπιδίδονται μέ ἀπόλυτη ἐπιτυχία στό ἐμπόριο. H ναυπηγική τέχνη ἀναπτύσσεται ἁλματωδῶς, ὥστε μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου νά εἶναι ἰσάξια των εὐρωπαϊκῶν ναυπηγείων μέ ἀποτέλεσμα πολλοί Εὐρωπαῖοι νά μένουν ἐκστατικοί μαθαίνοντας ὅτι τά καράβια αὐτά τῶν Ψαριανῶν ἔχουν κατασκευαστεῖ ἀπό ἀγράμματους πού δέν ἔχουν τίς ἀναγκαῖες θεωρητικές γνώσεις, ἀλλά ὡς μέτρο σύγκρισης τήν τεράστια πρακτική γνώση. Τό νησί γνώρισε τήν ἐποχή ἐκείνη μιά ἀξιόλογη οἰκονομική ἀνάπτυξη πού ὀφειλόταν στήν ἐργατικότητα καί τό θάρρος τῶν Ψαριανῶν ναυτικῶν.

Ὁ ἐμπορικός στόλος ὅλο καί μεγάλωνε καί ἅπλωνε τίς δραστηριότητές του σέ ὅλο περισσότερα καί πιό μακρινά μέρη. Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ἠ επανάσταση τοῦ 1821 βρίσκει τούς Ψαριανούς μέ περισσότερα ἀπό 300 καράβια, μικροῦ καί μεγάλου ἐκτοπίσματος, πού ταξιδεύουν σέ ὅλες τίς θάλασσες κουβαλώντας πλούτη στό νησί τους. Ἐπειδή στά ταξίδια τούς ἦταν ὑποχρεωμένοι νά ἀντιμετωπίζουν συχνά τους πειρατές, ὅπλισαν τά πλοῖα τους μέ πυροβόλα, τά ὁποῖα πολλές φορές βρέθηκαν στήν ἀνάγκη νά τά χρησιμοποιήσουν. Ἔτσι πολύ σύντομα ἀπέκτησαν πείρα πολεμική καί ἀναδείχτηκαν κατόπιν γενναῖοι καί ἔμπειροι θαλασσομάχοι.

Ἀπό τό 1770 οἱ Ψαριανοί εἶχαν ὁπλίσει καταδρομικά πλοῖα. Μεγάλη ὑπῆρξε ἡ πολεμική τους δραστηριότητα στά προεπαναστατικά χρόνια. Ἔκαναν ἐπιδρομές στά τουρκικά παράλια προξενώντας ἀνυπολόγιστες καταστροφές καί ἐξασφαλίζοντας ὑλικά μέσα γιά τόν καλύτερο ἐξοπλισμό τους καί τήν ἀρτιότερη ὀχύρωση τοῦ νησιοῦ. Ἐνῶ ὅλη ἡ Ἑλλάδα στέναζε κάτω ἀπό τόν τουρκικό ζυγό, τά ψαριανά καράβια μέ τίς ἡρωικές καταδρομές τούς , εἶχαν γίνει ὁ βραχνάς τοῦ σουλτάνου καί ὅταν σήμανε ἡ μεγάλη στιγμή τοῦ ξεσηκωμοῦ τοῦ γένους τό ἡρωικό νησί μέ τά θρυλικά μπουρλότα, βρέθηκε ἀπό τήν ἀρχή στήν πρωτοπορία τοῦ ἀγώνα.

Ὅταν λοιπόν ἔφτασε ἡ πολυπόθητη εἴδηση τῆς ἐπανάστασης στό νησί, ἀφοῦ ἔγινε δοξολογία γιά τήν εὐόδωση τοῦ ἀγώνα, ἕνωσαν ὅλοι τα χέρια καί τήν καρδιά καί ὁρκίστηκαν “ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Η ΘΑΝΑΤΟΣ”. Από τή στιγμή αὐτή οἱ Ψαριανοί πῆραν ἐνεργό μέρος στήν ἐπανάσταση καί τήρησαν τόν ὅρκο τούς μέχρι τέλους. Τήν πρώτη κιόλας μέρα ἀρχίζει ἡ δράση κατά τοῦ ἐχθροῦ. Τώρα πιά δέν περιορίζονται μόνο στίς αἰφνιδιαστικές καταδρομές μέ σκοπό τή λαφυραγώγηση καί τρομοκράτηση τῶν Τούρκων, ἀλλά ἐπιχειροῦν τολμηρότερα ἐγχειρήματα. Ἡ κυριότερη ἀποστολή τοῦ ψαριανοῦ στόλου ἦταν ἡ καταδίωξη καί καταβύθιση κάθε τουρκικοῦ πλοίου πού θά τολμοῦσε νά διαπλεύσει τό Αἰγαῖο καί ἡ ματαίωση κάθε ἀπόπειρας τοῦ σουλτάνου νά μεταφέρει στρατεύματα μέ τά πλοῖα στήν ἐπαναστατημένη ἠπειρωτική Ἑλλάδα. Αὐτή ἡ συστηματική καί ἀποτελεσματική ἐπαγρύπνηση τῶν Ψαριανῶν ὑπῆρξε ἡ σπουδαιότερη συμβολή στήν ἐπανάσταση τοῦ 1821.

Τά πυρπολικά, μικρά παλιά καράβια, στά ὁποῖα ὑπῆρχαν εὔφλεκτες ὕλες ἀποτέλεσαν τό φοβερότερο ὅπλο στά χέρια τῶν Ψαριανῶν. Αὐτά τοποθετοῦνταν στίς πλευρές τῶν ἐχθρικῶν πλοίων καί ἀφοῦ ἔβαζαν φωτιά στό πυρπολικό αὐτή μεταφερόταν στό ἐχθρικό πλοῖο καί τό μετέτρεπε σέ στάχτη. Ὅταν τό 1822 ἔγινε ἡ τραγωδία τῆς καταστροφῆς τῆς Χίου ἀπό τόν Καρά Ἀλή, καράβια ἀπό τά Ψαρά ἔσπευσαν ἀμέσως σέ βοήθεια. Κατόρθωσαν νά παραλάβουν ἀρκετούς κατοίκους τοῦ νησιοῦ μεταφέροντάς τους στά Ψαρά , σέ νησιά τῶν Κυκλάδων καί σέ ἄλλα μέρη τῆς Ἑλλάδας σώζοντάς τους ἀπό βέβαιη σφαγή.

Ἡ ἐκδίκηση ὅμως γιά τήν καταστροφή τῆς Χίου δέν ἄργησε νά ἔρθει. Ο Κωνσταντίνος Κανᾶρης ειναι ὁ ἄνθρωπος πού ἀναλαμβάνει τήν ἱερή ἀποστολή. Γονατιστός προσκυνάει στόν ἱερό ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου, στό χῶρο πού βρισκόμαστε ὅλοι ἐμεῖς σήμερα. Δυό ψαριανά καί δυό καράβια ἀπό τήν Ὕδρα ξεκινοῦν ἀπό τά Ψαρά γιά τό λιμάνι τῆς Χίου καί στίς 6 Ἰουνίου τοῦ 1822 τό πυρπολικό τοῦ Κανάρη σπέρνει τόν ὄλεθρο καί τήν καταστροφή στήν ναυαρχίδα τοῦ τουρκικοῦ στόλου πού εἶναι ἀγκυροβολημένος στό λιμάνι καί γιορτάζει τό μπαϊράμι. Πάνω ἀπό δυό χιλιάδες ἄντρες κείτονταν νεκροί μαζί μέ τόν ἀρχηγό τούς Καρά Ἀλή. Τό μεγάλο αὐτό κατόρθωμα ἔγινε ἀμέσως γνωστό σ’ ὅλη τήν Ἑλλάδα καί ὅπως ἦταν ἑπόμενο σκόρπισε ἐνθουσιασμό καί ἀναπτέρωσε τό ἠθικό των Ἑλλήνων.

Πλῆθος ἄλλων νικῶν σέ ναυμαχίες καί πυρπολήσεις τουρκικῶν πλοίων σέ διάφορα μέρη τῆς Ἑλλάδας ἔχουν σάν πρωταγωνιστές Ψαριανούς θαλασσομάχους ὅπως ἦταν ὁ Κανάρης, ὁ Παπανικολής καί ὁ Νικόδημος.

Ὅμως ὁ κλοιός ἄρχισε σιγά σιγά νά στενεύει γιά τό ἡρωικό νησί. Στό σουλτάνο φτάνουν καθημερινά θλιβερά μηνύματα γιά τή δράση τῶν Ψαριανῶν σέ βάρος τῶν Τούρκων. Ἡ πυρπόληση τῆς τουρκικῆς ναυαρχίδας ἦταν τό γεγονός πού ξεχείλισε τό ποτήρι καί ἔκανε τό σουλτάνο Μαχμούτ Β νά ξύσει μέ τό νύχι τοῦ τά Ψαρά στό γεωγραφικό χάρτη, θέλοντας νά δείξει πώς τό μικρό αὐτό νησί πού τόσα δεινά του προκάλεσε ἔπρεπε νά καταστραφεῖ ὁλοσχερῶς. Τήν ἐκπόρθηση καί καταστροφή τῶν Ψαρῶν ἀναλαμβάνει ὀ Χορσέφ πασάς. Η ἐπιχείρηση αὐτή χρειαζόταν μεγάλες δυνάμεις γιατί τά Ψαρά διέθεταν ἰσχυρό στόλο καί καλή ὀχύρωση. Γι’ αὐτό ἄρχισε νά συγκεντρώνει στρατό καί στόλο στό Σίγρι τῆς Μυτιλήνης. Ἀπό ἐκεῖ θά γινόταν ἡ μεγάλη ἐξόρμηση.

Στό νησί ὅλοι πλέον νιώθουν τό μεγάλο κίνδυνο καί ἐπιδίδονται στήν ὅσο τό δυνατόν καλύτερη ὀχύρωσή τους, κυρίως στά νότια καί δυτικά παράλια μιᾶς καί τά βόρεια καί ἀνατολικά μέ τίς ἀπότομες καί βραχῶδες ἀκτές εἶχαν φυσική ὀχύρωση. Ἡ Βουλή τῶν Ψαρῶν ἀναλαμβάνει τό ρόλο της πού στήν παροῦσα φάση ἦταν ἡ ὀργάνωση τῆς ἄμυνας τοῦ νησιοῦ. Ἐδῶ θά πρέπει νά ἐπισημάνουμε ὅτι στά Ψαρά ἐκείνη τήν ἐποχή ὑπῆρχε μιά δημοκρατικότατη διοίκηση. Κάθε χρόνο γίνονταν ἐκλογές ὅπου ἔπαιρναν μέρος ὅλες οἱ κοινωνικές τάξεις καί ἐκλέγονταν 40 ἀντιπρόσωποι. Αὐτοί μέ τή σειρά τούς ἔβγαζαν τούς πέντε δημογέροντες πού ἦταν ἄμισθοι. Φτιάχνονται λοιπόν στά προσβαλλόμενα παράλια χαρακώματα καί πυροβολεῖα, ὀργανώνεται ὁ στρατός πού εἶχε συνολική δύναμη τριῶν χιλιάδων περίπου ἀνδρῶν. Ἀπό αὐτούς οἱ 1300 ἦταν ψαριανοί, 1000 μισθοφόροι ἀπό διάφορα μέρη καί 700 πάροικοι. Ὕστερα ἀπό ἀρκετές συζητήσεις ἀπορρίπτεται ἡ πρόταση νά χτιστεῖ τεῖχος γύρω ἀπό τήν πόλη τῶν Ψαρῶν καί ὁ στρατός χωρίζεται γιά νά ὑπερασπιστεῖ τίς ἀκτές ἀπ’ ὅπου θά μποροῦσε νά γίνει ἡ ἀπόβαση τῶν Τούρκων.

Τά πηδάλια βγαίνουν ἀπό τά καράβια, ἀπόδειξη ὅτι ὅλοι θά πολεμήσουν μέχρι τέλους, ἀλλά καί γιά νά ἱκανοποιηθοῦν οἱ μισθοφόροι πού φοβοῦνταν μήπως ἐγκαταλειφθοῦν στό νησί σέ περίπτωση ἀρνητικῆς ἔκβασης τῆς μάχης. Ὁ σουλτάνος στέλνει μήνυμα στούς ψαριανούς νά παραδώσουν τό νησί, χωρίς πόλεμο προσφέροντας ἐγγυήσεις γιά τή ζωή τους. Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἀρνητική.

Ἡ μεγάλη ἱστορική μέρα δέν ἄργησε νά ἔρθει. Στίς 20 Ἰουνίου τοῦ 1824 ὁ τουρκικός στόλος ἀποτελούμενος ἀπό 200 περίπου μικρά καί μεγάλα πλοῖα ἔκανε τήν ἐμφάνισή του στό βόρειο μέρος τοῦ νησιοῦ, στόν ὅρμο Κάναλο. Ἀμέσως ἀρχίζουν οἱ προσπάθειες ἀπόβασης οἱ ὁποῖες ἦταν ἀνεπιτυχεῖς. Ὅλες οἱ τουρκικές ἐπιθέσεις ἀποκρούονται χάρη στήν ἀνδρεία πού ἐπιδεικνύουν οἱ ὑπερασπιστές. Τήν ἑπόμενη μέρα ὁ κανιοβολισμός εἶναι σφοδρότερος ἀλλά καί πάλι δέν κάμπτει τήν ἄμυνα. Ὅμως οἱ Τοῦρκοι βρίσκουν ὄχι καλά φρουρούμενη τήν ἀνατολική πλευρά τοῦ κάβου Μαρκάκη καί εἰδοποιοῦν. Σιγά σιγά ἀποβιβάζονται, ἀνεβαίνουν τίς ἀπόκρημνες πλαγιές, περικυκλώνουν τούς ἀμυνόμενους στόν Κάναλο καί ἀρχίζουν τή φονική μάχη. Τώρα πλέον κύματα Τούρκων στρατιωτῶν ἀποβιβάζονται κάμπτοντας τήν ἡρωική ἀντίσταση πού προβάλλεται.

Οἱ Ψαριανοί ὑποχωροῦν καί ὀργανώνονται στήν τοποθεσία Φτελιό, ἔχοντας προκαλέσει προηγουμένως πολύ μεγάλες καταστροφές στούς ἐπιτιθέμενους. Ὅμως οὔτε καί αὐτή ἡ ὕστατη προσπάθεια στάθηκε ἱκανή νά σταματήσει τήν προέλαση τῶν Τούρκων πρός τήν πόλη. Τά τουρκικά στρατεύματα φανατισμένα ἀπό τήν ἡρωική ἀντίσταση πού συνάντησαν καί ἀπό τίς μεγάλες ἀπώλειες πού εἶχαν, μπαίνοντας στήν πόλη ἀρχίζουν μέ μανία τό ἔργο τῆς σφαγῆς καί τῆς καταστροφῆς. Τά γυναικόπαιδα τρέχουν πρός τήν προκυμαία γιά νά βροῦν σωτηρία στά πλοῖα, ἐνῶ μικρές ὁμάδες πολεμιστῶν συνεχίζουν τόν ἀγώνα καί αὐτή τήν ὕστατη στιγμή. Ἄλλοι σφάζονται, ἄλλοι πέφτουν στήν θάλασσα, ἄλλοι πνίγονται, φωτιά καί στάχτη παντοῦ. Εἶναι εἰκόνες πλέον βιβλικῆς καταστροφῆς. Ἡ ἀγριότητα τῶν Τούρκων εἶναι πρωτοφανής

Κάποια καράβια τελικά κατορθώνουν νά βγοῦν ἀπό τόν τουρκικό κλοιό καί νά σώσουν τμήματα τοῦ πληθυσμοῦ. Οἱ ὑπόλοιποι βρίσκουν τραγικό θάνατο πλήν ἐκείνων πού συγκεντρώνονται στή Μαύρη Ράχη καί κλείνονται στό μικρό φρούριο ὅπου ἦταν καί ἡ πυριτιδαποθήκη τοῦ νησιοῦ. Πεντακόσια περίπου ἄτομα πολεμοῦν μέ ἀξιοθαύμαστο πάθος καί ἀνδρεία προκαλώντας σημαντικότατες ἀπώλειες στόν ἐχθρό. Τό φρούριο βάλλεται ἀπό στεριά καί θάλασσα. Ἔπειτα ἀπό δυό ἡμέρες ἡρωικῆς ἀντίστασης ἡ μάχη πλέον ἐκτυλίσσεται σῶμα μέ σῶμα. Τότε ὁ Ἀντώνιος Βρατσάνος ἐκτελεῖ τήν εἴδη εἰλημμένη ἀπόφαση. Βάζει φωτιά στήν πυριτιδαποθήκη καί ὁλόκληρό το κάστρο ἐκτινάσσεται στόν ἀέρα, παρασύροντας στόν θάνατο ἀμυνόμενους καί ἐπιτιθέμενους.

Τά Ψαρά, τό ναυτικό αὐτό προπύργιο τοῦ ἑλληνικοῦ ἀγώνα, δέν ὑπῆρχαν πιά. Στό νησί τοῦ πλούτου, τῆς εὐημερίας καί τῶν καραβοκύρηδων, στό νησί πού ἔδωσε τά πάντα χρῆμα καί ψυχή γιά τόν ἱερό σκοπό, βασιλεύει τώρα ὁ ὄλεθρος καί ἡ καταστροφή. Τό ὁλοκαύτωμα τῶν Ψαρῶν ὅμως δέν ἀποτελεῖ ἥττα, ἀλλά δόξα ἀθάνατη γιά τόν ἑλληνισμό, τήν ὁποία ἀποθανάτισε τόσο ἐπάξια ὁ ἐθνικός μας ποιητής μέ τό γνωστότατο ἐπίγραμμά του:

“Στων Ψαρῶν τήν ὁλόμαυρη ράχη περπατώντας ἠ δόξα μοναχη μελετᾶ τά λαμπρά παλικάρια καί στήν κόμη στεφάνι φορεῖ γινωμένο ἀπό λίγα χορτάρια πού ΄χᾶν μείνει στήν ἔρημη γή”

Ἦταν ὁ τραγικός ἐπίλογος μιᾶς ἄνισης μάχης, μιᾶς μάχης πού ἀπέδειξε μέ τόν πιό ἀφοπλιστικό τρόπο τά ἰδανικά καί τήν αὐταπάρνηση τῶν κατοίκων τοῦ ἡρωικοῦ αὐτοῦ νησιοῦ. Ὁ ἑλληνικός στόλος παρόλο πού εἶχε εἰδοποιηθεῖ φτάνει καθυστερημένα καί ἀντικρίζει μιά εἰκόνα φρίκης. Ἡ εἴδηση τῆς καταστροφῆς τῶν Ψαρῶν συγκλόνισε τό πανελλήνιο καί ἔκανε τούς εὐρωπαϊκούς λαούς νά δοῦν μέ περισσότερη συμπάθεια τόν ἀγώνα γιά ἐλευθερία καί ἀνεξαρτησία τῶν Ἑλλήνων.

Κωνσταντῖνος Κανάρης, Νικόλαος Ἀποστόλης, Κωνσταντῖνος Νικόδημος, Δημήτριος Παπανικολής, Ἀντώνιος Βρατσᾶνος ειναι μερικοί ἀπό τούς Ψαριανούς ἀγωνιστές πού ἔγραψαν μέ χρυσά γράμματα τό ὄνομά τους στίς σελίδες τῆς ἔνδοξης ἑλληνικῆς ἱστορίας. Στεκόμαστε σήμερα εὐλαβικά στά μνημεῖα τῶν πεσόντων τιμώντας μέ ἰδιαίτερη μεγαλοπρέπεια τούς ἀνθρώπους πού ἔγιναν ὁλοκαύτωμα στό βωμό τῆς ἐλευθερίας.

Σέ μιά ἐποχή ὅπου οἱ ἠθικές ἀξίες διέρχονται παρατεταμένη κρίση, ἀξίζει νά μένουμε σέ ἱστορικές στιγμές σάν τή σημερινή ὅπου κυριαρχοῦν ἡ ἀδελφοσύνη, ἡ γενναιότητα, ἡ αὐταπάρνηση, ἡ θυσία γιά τά ἰδανικά καί τήν ἐλευθερία. Σήμερα ὑψώνεται μπροστά μας ἠ “Ολόμαυρη Ράχη”. Εἶναι ὁ ἱερός βράχος πού θά στέκεται στούς αἰῶνες, σιωπηλός μάρτυρας τῆς μεγάλης θυσίας, ἐπιβλητικό καί ἀθάνατο μνημεῖο τοῦ ὁλοκαυτώματος, αἰώνιο σύμβολο τῆς ἀδούλωτης ἑλληνικῆς ψυχῆς.

Μέσα ἀπ’ τή ψυχή καί τήν καρδιά , ἀπ’ τό νοῦ καί τή συνείδηση ἀναπηδᾶ σήμερα στή σκέψη ὅλων μας τό μεγάλο χρέος. Κι αὐτό τό χρέος δέν εἶναι μόνο καθῆκον ἐθνικό μά καί προνόμιο. Προνόμιο τοῦ Ἕλληνα νά χτίζει στούς αἰῶνες καινούριους Παρθενῶνες. Εἶναι τό ἱστορικό παρελθόν τέτοιο πού μᾶς ἀναγκάζει νά κινηθοῦμε μ’ ὅλες μας τίς δυνάμεις καί μέσα ἀπό τά εἰρηνικά μας ἔργα νά κατορθώσουμε νά πετύχουμε ἕνα καλύτερο αὔριο. Ἡ Ἑλλάδα, μιά χώρα μέ τόσο λαμπρή ἱστορία καί προσφορά στήν ἐλευθερία καί τόν πολιτισμό, δέν μπορεῖ παρά νά ἀξίζει ἕνα καλύτερο μέλλον. Καί πιστεύω ὅτι ὅλοι μας εἴμαστε διατεθειμένοι μέ ὁποιοδήποτε τίμημα νά τῆς τό προσφέρουμε.
πηγή