Η προσφορά των βλαχοφώνων στην επανάσταση του 1821

Βλαχόφωνοι Έλληνες,

Οι Βλαχόφωνοι Έλληνες, οι οποίοι πρωτοστάτησαν σε όλους τούς εθνικούς αγώνες, δεν ήταν δυνατόν να απουσιάσουν από την προετοιμασία και διεξαγωγή του μεγάλου αγώνα της εθνικής μας παλιγγενεσίας. Η συμβολή τους στη θετική έκβαση της επαναστάσεως του 1821 υπήρξε πολύπλευρη και πολυδιάστατη. Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο Βλαχόφωνος Ελληνισμός έδωσε εθνικούς αγωνιστές, διδασκάλους του Γενους, εθνικούς ευεργέτες και νεομάρτυρες αγίους της Εκκλησίας μας, οι οποίοι πρόσφεραν τα πάντα για να έλθει το «ποθούμενον«.

Προεπαναστατικά, το σύνολο σχεδόν των κλεφταρματωλών ήσαν Βλαχόφωνοι. Από την αντίσταση των Βλαχοφώνων κατά του Τούρκου κατακτητή αναφέρουμε τις επαναστατικές πρωτοβουλίες του Καραμιχάλη στον Όλυμπο το 1489, των βορειοηπειρωτών το 1752 με τον Ματθαίο Παπαγιάννη και τον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδος Ιωακείμ και την εξέγερση του Μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου του Φιλοσόφου, στην οποία πήραν μέρος οι βλαχόφωνοι της Πινδου.

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Διονύσιος είχε έλθει σε συνεννόηση με τούς Ανδεγανούς της Σικελίας και τον βλαχοζαγορίσιας ηπειρωτικής καταγωγής ηγεμόνα των Παριστρίων ηγεμονιών Μιχαήλ τον Γενναίο, ο οποίος το 1600 είχε ξεσηκώσει τα Βαλκάνια με τη βοήθεια του Μητροπολίτου Τυρνόβου Διονυσίου.

Εντυπωσιακή υπήρξε η συμμετοχή των Βλαχοφώνων στη Φιλική Εταιρεία. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ονόματα των Μετσοβιτών Φιλικών Δημ. Ίπατρου, Αναστ. Μανάκη, Ιωάν. Γκαδέλου, Αποστ. Χατζή, Δημ. Τζίμα, Ιωάν. Τσάπου και Δημ. Ζαμάνη, ο οποίος διέθεσε ολόκληρη την περιουσία του για τη Φιλική Εταιρεία. Δεκάδες Φιλικοί κατάγονταν και από μικρά ακόμη βλαχοχώρια, όπως Συρράκο και Καλαρρύτες.

Εξίσου ενδιαφέρουσα, ενεργός και μαζική υπήρξε η δράση τους στη διάρκεια της Επαναστάσεως του 1821 με την πολύπλευρη προσφορά του Ρηγα Φεραίου, το ολοκαύτωμα του Γεωργάκη Ολύμπιου, του Γιάννη Φαρμάκη, των Κασομούληδων, του Χριστόδουλου Χατζηπέτρου, του Θεοδωράκη Γρίβα, του Ιωάννη Κωλέττη, των Δαρβάρηδων και τόσων άλλων. Σημαντική υπήρξε και η προσφορά των Παλάσκα και Κωλέττη στον εκσυγχρονισμό του ελληνικού πολεμικού στόλου. Δικαιολογημένα ο Edmond de Belle, τονίζει ότι οι Βλαχόφωνοι » αρχίζουν τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Εφεξής αυτοί παρέχουν στην Ελλάδα περίφημους αρχηγούς. Οι δε Βλάχοι με τις δωρεές τους συμβάλλουν στην εξάπλωση της Μεγάλης Ιδέας…».

Αξιοθαύμαστη ήταν η επίδοση των Βλαχοφώνων και στον τομέα της παιδείας. Σε όλα τα βλαχόφωνα χωριά λειτούργησαν υποδειγματικά σχολεία όλων των βαθμίδων. Ξεχωριστή θέση στον τομέα αυτό κατέχει η ιστορική, βλαχόφωνη πόλη της Μοσχοπόλεως, όπου στούς ιζ´ και ιη´ αιώνες λειτούργησαν Ελληνική Ακαδημία και Ελληνικό Τυπογραφείο, το δεύτερο στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα μετά τη Σχολή του Γενους στην Κωνσταντινούπολη.

Στα σχολεία της Μοσχοπόλεως δίδαξαν αριστείς των Ελληνικών γραμμάτων. Οι δάσκαλοι αυτοί δεν ήσαν μόνον φιλόσοφοι και λόγιοι. Ήσαν κυρίως απόστολοι της εθνεγερσίας, που μεταλαμπάδευαν στούς μαθητές τους, πέραν των γραμματικών γνώσεων, τούς καημούς και τούς πόθους για την εθνική ανάσταση. Η «Νεα Ακαδημία» απέβη ένα από τα σπουδαιότερα πνευματικά κέντρα του υποδούλου ελληνισμού και δίκαια αποκλήθηκε » άκρος στολισμός της πολιτείας, ευκοσμία των ηθών, το φως της Εκκλησίας».

Διαπρεπείς διδάσκαλοι του Γενους και λόγιοι των χρόνων της Τουρκοκρατίας ήσαν Βλαχόφωνοι. Αντιπροσωπευτικά αναφέρουμε τον μετσοβίτη Νικόλαο Κυρκον ή Τζαρζούλη και τον μοσχοπολίτη Νεκτάριο Τερπο.

Ο πρώτος δεν υπήρξε μόνον αξιόλογος διδάσκαλος, αλλά και ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Τα έργα του είναι ποικίλου περιεχομένου, όπως ερμηνευτικά, φιλοσοφικά, μεταφράσεις, λόγοι, επιστολές και διάφορα άρθρα, που αναφέρονται στις μαθηματικές και φυσικές επιστήμες. Στην Αθωνιάδα Σχολή, όπου δίδαξε για ένα μονάχα χρόνο (1759-1760) φιλοσοφικά μαθήματα, είχε ως μαθητή του τον Κοσμά τον Αιτωλό, ο οποίος δέχθηκε πλούσια την επίδρασή του, κυρίως σε ο,τι αφορούσε την εθνική αναγέννηση και τη Μεγάλη Ιδέα. Γενικά, ο Νικόλαος Τζαρτζούλης υπήρξε κορυφαία μορφή της ελληνικής διανοήσεως, που πρωτοστάτησε στην πνευματική κίνηση του ιη´ αι. Προσφυέστατα ομολογείται ότι » η επιστημονική του κατάρτισις και η διδασκαλική του δράσις αποτελούν σταθμόν εις την ιστορίαν των προσπαθειών προς εξύψωσιν του υποδούλου Ελληνικού Γενους «. Δικαιολογημένα ο Ιωσηπος Μοισιόδαξ τον θεωρούσε ισάξιο του Ευγενίου Βουλγάρεως και του Νικηφόρου Θεοτόκη.

Ο δεύτερος, ο Νεκτάριος Τερπος ανήκει στούς λογίους και εναρέτους κληρικούς, που διακρίθηκαν στα μέσα της ιη´ εκατονταετηρίδος. Με τούς αγώνες και τη γενικότερη πνευματική του δραστηριότητα συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάσχεση του κύματος του εξισλαμισμού και στην αποφυγή του εκτουρκισμού στις ΒΔ ακριτικές περιοχές του ελληνικού χώρου. Υπήρξε πρόδρομος και πνευματικός πατέρας του αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ο οποίος έδρασε στα ίδια μέρη, στα οποία και εκείνος αγωνίστηκε και του οποίου το έργο συνέχισε και ολοκλήρωσε.

Το έργο του «Πιστις» γαλούχησε και εμψύχωσε τούς σκλαβωμένους ραγιάδες. Το πολύτιμο αυτό βιβλίο κυκλοφόρησε σε πολλές εκδόσεις. Από αυτές γνωρίζουμε εννέα, που εκδόθηκαν στο διάστημα 1732 μέχρι και του 1818. Πρέπει να σημειωθεί ότι η τελευταία γνωστή έκδοση έγινε τις παραμονές της εθνεγερσίας (1818). Μοναδικό φαινόμενο κυκλοφορίας σ’ ολόκληρη τη νεοελληνική βιβλιογραφία. Αν εξαιρέσει κανείς το θούρειο του Ρηγα, κανένα άλλο νεοελληνικό βιβλίο, δεν είχε τόσο μεγάλη και ευρύτατη κυκλοφορία με τόσες πολλές εκδόσεις, όσες «η Πιστις» του Νεκταρίου Τερπου.

Αναμφίβολα, ο Τερπος ανήκει στούς μεγάλους αγωνιστές των χρόνων της σκλαβιάς. Η δράση του υπήρξε αξιοζήλευτη. Πρόβαλε με πάθος την ορθόδοξη πίστη και την ιδέα της εθνικής ελευθερίας. Τονωσε το εθνικό φρόνημα των καταπτοημένων ραγιάδων. Καυτηρίασε με σκληρές εκφράσεις τις αθρόες αλλαξοπιστίες και ποτέ δεν συμβιβάστηκε με το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού, το οποίο θεωρούσε νόθο κατάσταση και αδυναμία ευθείας και πεπαρησιασμένης ομολογίας της αλήθειας. Ο ανοιχτός αγώνας του κατά της τυραννίας και του μωαμεθανισμού είναι μοναδικό φαινόμενο σε ολόκληρη την Τουρκοκρατία, αφού οι μετέπειτα εθνεγέρτες, όπως ο Ρηγας, ο Κοραής και ο Ανώνυμος Έλληνας κρύφτηκαν πίσω από την ανωνυμία και χρησιμοποίησαν ψευδώνυμα.
Αλλά και στον τομέα της κοινωνικής ευποιΐας οι Βλαχόφωνοι ήσαν πρωτοπόροι. Βλαχόφωνοι ήσαν οι Μεγάλοι Εθνικοί Ευεργέτες Σινας, Ζαππας, Μπάγκας, Αβέρωφ, Τοσίτσας, Στουρνάρας κ.α. Όλοι αυτοί τα πλούτη που απέκτησαν στην Αυστρία, Ουγγαρία, Ρωσία, Αίγυπτο, Ρουμανία και οπουδήποτε αλλού τα άφησαν στην Ελλάδα και όχι εκεί, για να μας κληροδοτήσουν περίλαμπρα μνημεία πολιτισμού, όπως το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, την Ακαδημία Αθηνών, το Εθνικό Αστεροσκοπείο, το Ζαππειο Μεγαρο, τη Σχολή Ευελπίδων, το θωρηκτό «Αβέρωφ» και τόσα άλλα.

Με τις προσφορές τους αυτές οι Βλαχόφωνοι Εθνικοί Ευεργέτες συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιβίωση του Γενους, στην πνευματική του αναγέννηση και την πολιτική του αποκατάσταση. Περαν από την κάλυψη των στοιχειωδών αναγκών έδωσαν προτεραιότητα στην ανάπτυξη της Παιδείας και έγιναν οι κατεξοχήν τροφοί και στυλοβάτες του Ελληνικού διαφωτισμού. Κατά τον Berard οι βλαχόφωνοι Εθνικοί Ευεργέτες » με το πουγκί και με το αίμα τους αγωνίστηκαν και έφτιαξαν το νέο ελληνικό κράτος και έγιναν οι μεγαλύτεροι ευεργέτες του Γενους«.

Τελος, μεγάλο μερίδιο στην εθνική μας απελευθέρωση έχουν και οι Βλαχόφωνοι νεομάρτυρες, οι οποίοι με τη μαρτυρική θυσία της ζωής τους ανέκοψαν το κύμα του εξισλαμισμού και αποφεύχθηκε ο εκτουρκισμός. Οι Βλαχόφωνοι νεομάρτυρες έγιναν σύμβολα αντιστάσεως του λαού, στέργιωσαν την πίστη των ραγιάδων και έδωσαν ελπίδες καινούργιας ζωής. Το πνεύμα της αυτοθυσίας τους παραδειγμάτιζε το λαο, τόνωνε το φρόνημά του και γιγάντωνε την εθνική του συνείδηση. Το αξιοθαύμαστο παράδειγμά τους απέβη καινούργια πηγή πνευματικής ενδυναμώσεως των χριστιανών στον αγώνα για τη διατήρηση της θρησκευτικής και εθνικής ελευθερίας. Στην κατηγορία αυτή των μαρτύρων ανήκουν ο Νικόλαος εκ Μετσόβου, ο Δημήτριος εκ Σαμαρίνης και ο Νικόδημος εξ Ελμπασάν.

Ο νεομάρτυς Νικόλαος γεννήθηκε στο Μετσοβο της Ηπείρου. Σε νεαρή ηλικία πήγε στα Τρίκαλα, όπου εργαζόταν σε τούρκικο αρτοποιείο. Ύστερα από δύο αλλεπάλληλες αλλαξοπιστήσεις έδωσε την «καλήν μαρτυρίαν Ιησού Χριστού» την 17 Μαΐου 1617 πάνω στη φωτιά στην κεντρική αγορά των Τρικάλων. Η κάρα του είναι αποθησαυρισμένη στην Ιερά Μονή Βαρλαάμ των Μετεώρων, ευωδιάζουσα και θαυματουργούσα.

Ο νεομάρτυς Δημήτριος γεννήθηκε στη Σαμαρίνα στα τέλη του ιη´ αι. Σε νεαρή ηλικία εκάρη μοναχός στην Ιερά Μονή Αγίας Παρασκευής της γενέτειράς του. Ως μοναχός ακολούθησε τον ονομαστό αρματωλό των Χασίων Παπα-Θυμιο Βλαχάβα, στούς αγώνες του οποίου πήρε ενεργό μέρος. Περιόδευσε διάφορα μέρη της Ηπείρου και Θεσσαλίας, εμψυχώνοντας τούς τρομοκρατημένους ραγιάδες και ευαγγελιζόμενος το ζείδωρο μήνυμα της εθνικής ελευθερίας. Καταγγέλθηκε ως δημεγέρτης και γι’ αυτό συνελήφθη μαζί με τον Βλαχάβα. Δεσμιος οδηγήθηκε μπροστά στον Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Την σύλληψη, ανάκριση και όλες τις φάσεις του μαρτυρίου του περιγράφει ο Pouqueville, ο οποίος ήταν πρόξενος στα Ιωάννινα. Μαρτύρησε με εντοιχισμό στα Ιωάννινα, την 18 Αυγούστου 1808. Η μνήμη του τιμάται την 18 Αυγούστου.

Ο νεομάρτυς Νικόδημος γεννήθηκε στο Ελμπασάν της Αλβανίας. Πρώην εξωμότης, επανήλθε στη χριστιανική πίστη από τον όσιο Ακάκιο στο Άγιον Όρος, όπου είχε μεταβεί για να πείσει το γιο του να εξισλαμιστεί. Μαρτύρησε την 11 Ιουλίου 1722 στο Βελιγράδι με αποκεφαλισμό, επειδή μετά την άσκησή του στο Άγιον Όρος κήρυξε μεγαλόφωνα το Χριστό στούς υπόδουλους Έλληνες. Η Η μνήμη του γιορτάζεται την 11 Ιουλίου.

Από όσα αντιπροσωπευτικά γράφτηκαν, φαίνεται καθαρά η μεγάλη συμβολή των Βλαχοφώνων Ελλήνων στην Επανάσταση του 1821. Της γνήσιας αυτής ελληνικής πληθυσμιακής ομάδας, που πρωτοστάτησε στούς αγώνες του έθνους, στην κοινωνική ευποιΐα, στην καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών και γενικά σε κάθε τομέα της ελληνικής ζωής.

Του Μιχαήλ Γ. Τρίτου, Καθηγητού Πανεπιστημίου

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας