Σταθμοί στην ιστορία της βορείου Ηπείρου

Ομιλία της Αθηνάς Κρεμμύδα,  Γ.Γ. της Κίνησης για την Αναγέννηση της Βορείου Ηπείρου, , στην ημερίδα της οικουμενικής ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών με θέμα «63η Επέτειος Σεπτεμβριανών - Του πογκρόμ κατά του Ελληνισμού της Πόλης 6-7/9/1955»

Χειμάρα

Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι,

Ευθύνη και χρέος όλων μας, ως Έλληνες, είναι να γνωρίζουμε το παρελθόν μας και την ιστορία μας για να σχεδιάσουμε το μέλλον που μας αξίζει. Σήμερα συμπληρώνονται 63 χρόνια από τα «Σεπτεμβριανά» που είχαν ως αποτέλεσμα τον ξεριζωμό της ευημερούσας ελληνικής μειονότητας από την Κωνσταντινούπολη και την δραματική και μη αναστρέψιμη συρρίκνωση της που ξεκίνησε το 1955.

Από αυτό το βήμα λοιπόν χαιρετίζω την πρωτοβουλία της «Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών» για την διοργάνωση της εκδηλώσεως και εκφράζω την αμέριστη συμπαράσταση καθώς και τις ευχαριστίες όλων των βορειοηπειρωτών για την πρόσκληση. Θεωρώ ιδιαίτερα σημαντική την ευκαιρία που μας δίνεται να παρουσιάσουμε εν συντομία τα ιστορικά γεγονότα που οδήγησαν στην δημιουργία του «βορειοηπειρωτικού ζητήματος» καθώς επίσης τα προβλήματα και τις προκλήσεις που καλείται σήμερα να αντιμετωπίσει η Εθνική Ελληνική Μειονότητα στην Αλβανία, πολλά εκ των οποίων απορρέουν από λάθη και παραλείψεις που διαχρονικά διέπραξαν οι ελληνικές κυβερνήσεις.

Από αρχαιοτάτων χρόνων, η Ήπειρος ήταν ιστορικά, εθνολογικά και γεωγραφικά ενιαία και αδιαίρετη. Η ιστορία της Ηπείρου ξεκινάει από τα βάθη των αιώνων και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μοίρα του ελληνισμού. Ο διαχωρισμός της σε νότια και βόρεια Ήπειρο, είναι καθαρά τεχνικό κατασκεύασμα της ξένης διπλωματίας που έγινε στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι σημαντικότεροι σταθμοί στην ιστορία της βορείου Ηπείρου είναι οι εξής:

1. Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος και η απελευθέρωση ολόκληρης της Ηπείρου το 1912-1913.
2. Η προσάρτηση της βορείου Ηπείρου στο νεοσύστατο αλβανικό κράτος κατά παράβαση όλων των αρχών και κανόνων του Διεθνούς Δικαίου.
3. Η εξέγερση των βορειοηπειρωτών εναντίων της αποφάσεως των Μεγάλων Δυνάμεων, η συγκρότηση της «Προσωρινής Κυβερνήσεως της Αυτονόμου Βορείου Ηπείρου» και η υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Κερκύρας το 1914.
4. Τα πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην τύχη της βορείου Ηπείρου από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο έως τις αρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου όπου η βόρειος Ήπειρος απελευθερώθηκε για 3η φορά από τον Ελληνικό Στρατό.
5. Η εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Αλβανία από το δικτάτορα Ενβέρ Χότζα, μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και η απομόνωση των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου από τον εθνικό κορμό.
6. Ο τελευταίος σταθμός στην ιστορία της βορείου Ηπείρου περικλείει τα πρόσφατα γεγονότα από την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Αλβανία το 1990 έως σήμερα, τα οποία όπως όλα δείχνουν θα δρομολογήσουν και τις εξελίξεις του μέλλοντος όχι μόνο στις σχέσεις των δυο κρατών, Ελλάδας και Αλβανίας αλλά σε ότι αφορά και την τύχη του βορειοηπειρωτικού ελληνισμού.

Η έκβαση του βορειοηπειρωτικού ζητήματος από τις αρχές του 20ου αιώνα έως σήμερα επηρεάστηκε από πολλούς παράγοντες που σχετίζονται τόσο με τις διεθνείς εξελίξεις και τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή των Βαλκανίων, όσο και με την εσωτερική πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα σε διάφορες χρονικές περιόδους.

Ενδεικτικά λοιπόν αναφέρω κάποια ιστορικά παραδείγματα τα οποία αποδεικνύουν ότι ο συσχετισμός αυτών των παραγόντων παραμένει επίκαιρος έως σήμερα.

Το 1912 η Αλβανία κατέστη ανεξάρτητο κράτος και απέκτησε μεγάλες εδαφικές περιοχές της βορείου Ηπείρου προκαλώντας έτσι την δυσαρέσκεια της Ελλάδος. Οι Έλληνες αντιπρόσωποι υπέγραψαν την συνθήκη του Λονδίνου το 1913, κατόπιν προτροπής του Βενιζέλου. Οι αντιδράσεις ήταν έντονες. Οι αποφάσεις του Βενιζέλου θα προκαλέσουν ισχυρούς κλυδωνισμούς τόσο στην Αθήνα όσο και στην Ήπειρο.

Αρχικά ο Ελευθέριος Βενιζέλος αρνήθηκε να παραχωρήσει την περιοχή, καθώς εκεί ο ελληνικός στρατός μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων (21 Φεβρουαρίου 1913) είχε απελευθερώσει και όλες τις πόλεις της Βορείου Ηπείρου. Ωστόσο, τον Φεβρουάριο του 1914 οι Μεγάλες Δυνάμεις έστειλαν υπόμνημα στο ελληνικό κράτος στο οποίο διαμήνυαν ότι αν δεν αποχωρούσαν οι ελληνικές δυνάμεις δεν θα γινόταν αναγνώριση των νησιών του Αιγαίου.... Ο εκβιασμός ήταν σαφέστατος…

Ο Ελληνικός Στρατός αναγκάζεται να υποχωρήσει.

Το Πανηπειρωτικό Συνέδριο ωστόσο αποφάσισε τη σύσταση της αυτοαποκαλούμενης «Αυτόνομης Δημοκρατίας της Βορείου Ηπείρου» με επικεφαλής τον Γεώργιο Χρηστάκη-Ζωγράφο. Η επίσημη ανακήρυξη έγινε την 17η Φεβρουαρίου του 1914. Η ημερομηνία αυτή όπως και η διακήρυξη που εξεδόθη αποτελούν σημεία αναφοράς για την ιστορία του βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού.

Εντύπωση προκαλεί η στάση της Αθήνας η οποία όχι μόνον αρνήθηκε να ενισχύσει με άνδρες ή με οπλισμό τον Αυτονομιακό αγώνα, αλλά διέταξε μεταξύ άλλων, τον αποκλεισμό του λιμένος των Αγίων Σαράντα ώστε να αποτραπεί ο ανεφοδιασμός των βορειοηπειρωτών.

Ο Βενιζέλος παρότρυνε τους βορειοηπειρώτες να μην αντισταθούν στης αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Μόνοι συμπαραστάτες τελικά στον αγώνα των βορειοηπειρωτών στάθηκαν οι εθελοντές από την Ελλάδα, την Κύπρο και οι ομογενείς του εξωτερικού.

Ο δίκαιος αγώνας των βορειοηπειρωτών για ελευθερία και ένωση με την Ελλάδα θα αλλάξει τα δεδομένα στην περιοχή και θα αναγκάσει όλους τους εμπλεκόμενους να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Στο πλαίσιο αυτό υπεγράφη το Πρωτόκολλο της Κερκύρας από την Διεθνή Επιτροπή των Μεγάλων Δυνάμεων, τον πρόεδρο της Αυτονόμου Κυβερνήσεως της Βορείου Ηπείρου Γεώργιο Χρηστάκη Ζωγράφο καθώς και την αλβανική κυβέρνηση.

Τον Δεκέμβριο του 1915 διεξήχθησαν στην Ελλάδα εκλογές. Κάλπες στήθηκαν και στην βόρειο Ήπειρο, όπου εξελέγησαν 18 βουλευτές. Η τότε κυβέρνηση Σκουλούδη αψήφησε τις αντιδράσεις των Ιταλών και προχώρησε στην επίσημη υποδοχή τους στην Αθήνα σε πανηγυρικό κλήμα. Οι αντιδράσεις της Ρώμης ωστόσο ήταν έντονες αναγκάζοντας και πάλι την ελληνική κυβέρνηση να υποχωρήσει.

Κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου, ο ελληνισμός της βορείου Ηπείρου υπέστη αφόρητες πιέσεις από το αλβανικό καθεστώς με στόχο κυρίως τα εκκλησιαστικά, σχολικά και γλωσσικά δικαιώματα του. Οι Έλληνες της περιοχής αναγκάστηκαν να απευθυνθούν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το 1935, το οποίο και τους δικαίωσε.

Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Έλληνες μπήκαν θριαμβευτές στα ελληνικά χωριά της Β. Ηπείρου. Ωστόσο, μετά την επίθεση των Γερμανών, ο Ελληνικός Στρατός εγκατέλειψε και πάλι την περιοχή...

Όταν ο πόλεμος τελείωσε, ο στρατηγός Ν. Ζέρβας εισηγήθηκε να ενσωματωθεί η Βόρειος Ήπειρος στην Ελλάδα. Στις 19 Οκτωβρίου 1944 ο Γεώργιος Παπανδρέου ως πρωθυπουργός, διακήρυξε ότι η Βόρειος Ήπειρος είναι αναπόσπαστο τμήμα της Ελληνικής επικράτειας...

Η προσπάθεια της Ελλάδας στη Διάσκεψη του Παρισιού για ενσωμάτωση της Βορείου Ηπείρου ήταν έντονη και επικεντρώθηκε σε επίκληση ιστορικών και εθνολογικών στοιχείων.

Το Νοέμβριο του 1946, στη διάσκεψη των τεσσάρων υπουργών Εξωτερικών στη Νέα Υόρκη, το βορειοηπειρωτικό συνδέθηκε με την επίλυση του Αυστριακού και του γερμανικού ζητήματος (τα 2 τελευταία λύθηκαν δίχως όμως να λυθεί και το πρώτο).

Μετά το 1949 το ζήτημα των εδαφικών αξιώσεων της Ελλάδας κατά της Αλβανίας προβαλλόταν περισσότερο για εσωτερική κατανάλωση.

Κατά τη διακυβέρνηση Καραμανλή 1955-1963 παρατηρήθηκε στασιμότητα και ουσιαστικά ανυπαρξία διμερών σχέσεων με την Αλβανία. Θεωρητικά, πάντοτε παρέμεναν οι ελληνικές διεκδικήσεις επί της Βορείου Ηπείρου.

Ίδια κατάσταση επικράτησε και κατά την περίοδο 1963-1967. Η τότε ελληνική κυβέρνηση με επίσημες δηλώσεις της εγκατέλειψε κάθε προσπάθεια σύναψης σχέσεων με την Αλβανία δίχως παροχή αυτονομίας στη Β. Ήπειρο.

Αντίστοιχα και ο Παπανδρέου τον Ιούλιο του 1964 δήλωσε ότι το θέμα της Β. Ηπείρου ήταν εκκρεμές στο Συμβούλιο υπουργών Εξωτερικών των Τεσσάρων Μεγάλων Δυνάμεων.

Στα χρόνια της Μεταπολιτεύσεως έως το 1990 η ελληνική εξωτερική πολιτική προσανατολίζεται σε μια πιο φιλική προσέγγιση με την κομμουνιστική Αλβανία συνάπτοντας κυρίως εμπορικές σχέσεις χωρίς να επεκτείνονται σε άλλες σημαντικές πρωτοβουλίες αφού τυπικά ακόμα υπήρχε η εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ των δυο χωρών. Παρότι η Αλβανία εξέφραζε αγαθές προθέσεις, ουσιαστική βελτίωση στη θέση της μειονότητας δεν υπήρξε αφού τα λόγια δεν έγιναν πράξεις. Στης αρχές της δεκαετίας του ’80 η ελληνική διπλωματία προσανατολιζόταν στην άρση του εμπολέμου και την αντιμετώπιση των μεσεγγυήσεων των αλβανικών περιουσιών (όχι των Τσάμηδων) ώστε να μπορέσει και η Ελλάδα να θέσει αντίστοιχα το ζήτημα των κατασχεθέντων περιουσιών των βορειοηπειρωτών από το καθεστώς. Το πρώτο ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο μια τέτοια συμφωνία ήταν εφικτή, δεδομένων των κομμουνιστικών αντιλήψεων περί ιδιωτικής περιουσίας και το δεύτερο και σημαντικό ερώτημα είναι πως θα επηρέαζε η εξέλιξη αυτή τις έως τότε θέσεις και αξιώσεις της Ελλάδας για την Βόρειο Ήπειρο. Και φυσικά τα ερωτήματα αυτά παραμένουν επίκαιρα.

Την ίδια δεκαετία η ελληνική κυβέρνηση έκανε λόγο για τον «σοσιαλιστικό παράδεισο της Αλβανίας», χωρίς όμως να κάνει την παραμικρή αναφορά στους βορειοηπειρώτες και στα δεινά τους, την έντονη φτώχεια και την παραβίαση των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη γειτονική χώρα. Αυτό προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από τα βορειοηπειρωτικά σωματεία στην Ελλάδα οι οποίοι δικαίως χαρακτήριζαν το βορειοηπειρωτικό ως εκκρεμές ζήτημα κάνοντας λόγο ταυτόχρονα για χιλιάδες έλληνες πολιτικούς κρατούμενους στις αλβανικές φυλακές.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η στάση των ελληνικών κυβερνήσεων, για το βορειοηπειρωτικό ζήτημα, από το 1990 έως σήμερα όταν το κομμουνιστικό καθεστώς στην Αλβανία καταρρέει προκαλώντας την μαζική φυγή των βορειοηπειρωτών από τις πατρογονικές τους εστίες προς την Ελλάδα.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 οι ελληνοαλβανικές σχέσεις παραμένουν τεταμένες.

Τον Ιούλιο του 1993, ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Κωνσταντίνος Μητσοτάκης παραχώρησε συνέντευξη τύπου, με αφορμή την απέλαση του Μητροπολίτη Αργυροκάστρου από την κυβέρνηση Μπερίσα στην οποία έθεσε έξη βασικά σημεία ως προϋπόθεση για τη βελτίωση των σχέσεων Ελλάδας – Αλβανίας. Ενδεικτικά αναφέρω :

1. Την ανεμπόδιστη επιστροφή όλων των Ελλήνων της Αλβανίας στα σπίτια τους και επανάκτηση των περιουσιών τους.
2. Την επιστροφή της εκκλησιαστικής περιουσίας που είχε κατασχέσει ο Χότζα από την Αρχιεπισκοπή Αλβανίας.
3. Ίδρυση δημόσιων και ιδιωτικών μειονοτικών σχολείων με διδασκαλία της ελληνικής σε όλες τις βαθμίδες και πέραν των καθορισμένων μειονοτικών ζωνών.
4. Ίσες ευκαιρίες για τους ομογενείς σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες.
   Και το σημαντικότερο:
5. Σύνδεση του καθεστώτος της Ελληνικής Μειονότητας στην Αλβανία με το παν-Αλβανικό αίτημα της παραχωρήσεως αυτονομίας από τους Σέρβους στους Αλβανούς του Κοσόβου.

Ήταν ίσως η τελευταία φορά που έλληνας πρωθυπουργός τοποθετείται επί της ουσίας για το βορειοηπειρωτικό ζήτημα, προβάλλοντας επιτέλους μια σοβαρή εθνική πολιτική η οποία όχι μόνο δεν εφαρμόστηκε ποτέ, αλλά στα χρόνια που ακολούθησαν η αδιαφορία και η υποχωρητικότητα των ελληνικών κυβερνήσεων επέφεραν ολέθριες συνέπειες για τον βορειοηπειρωτικό Ελληνισμό.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των ταραχών μετά την κατάρρευση των πυραμίδων το 1997 στην Αλβανία όπου τα επεισόδια περιέργως επικεντρώθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της βορείου Ηπείρου. Ομάδες συμμοριών και ατάκτων στοχοποίησαν τα ελληνικά χωριά. Η παντελής απουσία του ελληνικού κράτους σε αυτήν την απειλή ανάγκασε τους βορειοηπειρώτες να πάρουν μόνοι τους τα όπλα για να υπερασπιστούν τα χωριά τους.

Γενικότερα θα ήταν χρήσιμο να υπενθυμίσω κάποια γεγονότα που αποδεικνύουν ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις μετά το 1990 ικανοποίησαν αιτήματα της Αλβανίας χωρίς να εξασφαλίσουν τίποτα για τους έλληνες της Βορείου Ηπείρου.

1991: Η Ελλάδα συναινεί στην ένταξη της Αλβανίας στον ΟΑΣΕ.

15 Ιανουαρίου 2009: Η Βουλή των Ελλήνων επικυρώνει την Σύνδεση και
Σταθεροποίηση της Αλβανίας με τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες.

17 Φεβρουαρίου 2009, (κατά ιστορική ειρωνεία, ανήμερα της επετείου έναρξης του Αυτονομιακού Αγώνα...): Η Βουλή των Ελλήνων επικυρώνει την ένταξη
της Αλβανίας στο ΝΑΤΟ, με αντάλλαγμα την περίφημη συμφωνία για την ΑΟΖ την οποία φυσικά αργότερα ακύρωσαν.

27 Ιουνίου 2014: Η ΕΕ επί Ελληνικής προεδρίας αναγνωρίζει στην
Αλβανία καθεστώς υποψήφιας προς ένταξη χώρας.

Ένα μήνα μετά...

31 Ιουλίου 2014: Η αλβανική βουλή ψηφίζει την νέα διοικητική διαίρεση
με την οποία προσαρτάται στον Δήμο Χιμάρας η μουσουλμανική Επαρχία
Βρανίστι στοχεύοντας ξεκάθαρα στην αλλοίωση πληθυσμού.

Στο παρασκήνιο όμως τα δικαιώματα της ΕΕΜ λειτουργούν ως μοχλός πίεσης από την Ελλάδα στην Αλβανία όταν πρόκειται να προωθηθούν συμφωνίες οικονομικού και μόνο ενδιαφέροντος.

Σήμερα η ΕΕΜ στην Αλβανία εκπέμπει σήμα κινδύνου.

Η δημογραφική αλλοίωση της περιοχής της βορείου Ηπείρου που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ‘90 και συνεχίζεται έως σήμερα με διάφορα νομικά προσχήματα καθώς και η υφαρπαγή των περιουσιών των βορειοηπειρωτών είναι ενδεικτικά των διαχρονικών προθέσεων του αλβανικού κράτους για τον αφελληνισμό της περιοχής.

Η έξαρση του εθνικισμού στη γειτονική χώρα, τα τελευταία χρόνια έχει καλλιεργήσει την ανασφάλεια και τον φόβο των ελλήνων για την επιστροφή ή την παραμονή τους στις πατρογονικές τους εστίες. Όλοι θυμόμαστε την δολοφονία του Αριστοτέλη Γκούμα το 2010 επειδή μιλούσε ελληνικά.

Η κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην βόρειο Ήπειρο οφείλεται όχι μόνο στην αδιαφορία αλλά και στις εσφαλμένες αντιλήψεις όλων των ελληνικών κυβερνήσεων και κομμάτων από το 1993 και μετά οι οποίοι αντιμετώπισαν τους βορειοηπειρώτες ως μελλοντικούς ψηφοφόρους και όχι ως μείζον εθνικό θέμα.

Ενδεικτικά αναφέρω ορισμένες εκ των αντιλήψεων αυτών που έχουν ακουστεί κατά καιρούς από ανώτερα κυβερνητικά στελέχη και όχι μόνο και πολλές φορές αγγίζουν τα όρια του μύθου.

1η εσφαλμένη αντίληψη

«Με την ένταξη της Αλβανίας στην ΕΕ θα επιλυθούν όλα τα προβλήματα των βορειοηπειρωτών όπως και τα διήμεροι ζητήματα μεταξύ των δυο χωρών»

(Υπενθυμίζω ότι με το ίδιο επιχείρημα η ελληνική Βουλή ψήφισε την ένταξη της Αλβανίας στο ΝΑΤΟ το 2009. Δύσκολα θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα πράγματα από τότε έχουν αλλάξει προς το καλύτερο).

2ο λάθος

«Δεν πρέπει να εγείρουμε θέματα διεκδικήσεων στην βόρειο Ήπειρο γιατί κινδυνεύουμε στη Θράκη!...» (Σαφής οδηγία προς το διπλωματικό σώμα)

(Η αλήθεια είναι ότι ουδεμία σχέση έχει η ΕΕΜ στη Αλβανία η οποία είναι διεθνώς αναγνωρισμένη ως εθνική μειονότητα, με την μειονότητα της Θράκης που είναι θρησκευτική).

3ο λάθος

«Οι βορειοηπειρώτες δεν χρειάζεται να έχουν δικό τους πολιτικό φορέα εκπροσώπησης στην αλβανική βουλή αλλά να ενταχθούν στα αλβανικά κόμματα.»

(Η απάντηση είναι ότι το 1991 όταν οι βορειοηπειρώτες συσπειρώθηκαν γύρω από την «Δημοκρατική Ένωση ΕΕΜ» εξέλεξαν 5 βουλευτές στις 5 επαρχίες που τους επετράπη η κάθοδος στις εκλογές. Σήμερα μετά βίας εκλέγεται 1 βουλευτής και αυτός κατόπιν συνεργασίας με αλβανικά κόμματα… Επίσης το ελληνικό κόμμα της μειονότητας δεν είχε την απαιτούμενη στήριξη από την Ελλάδα αφού τα ελληνικά κόμματα επέλεξαν να υποστηρίξουν και να ενισχύσουν με διάφορους τρόπους τα αντίστοιχα αλβανικά κόμματα…).

4ο λάθος

«Ο όρος «βόρειος Ήπειρος» δεν είναι συμβατός με την ελληνοαλβανική φιλία οπότε θα πρέπει να αναφερόμαστε σε ομογενείς η ελληνόφωνες της νοτίου Αλβανίας».

(Τα συμπεράσματα δικά σας…..)

5ο λάθος

«Να καταργηθούν οι μειονοτικές ζώνες στην Αλβανία...»

(Εδώ τίθεται το ερώτημα κατάργηση ή διεύρυνση των μειονοτικών ζωνών;…

Αυτή τη στιγμή η Αλβανία αναγνωρίζει ως μειονοτικά μόνο τα 99 χωριά της παραμεθορίου περιοχής αφήνοντας απ έξω τις μεγάλες πόλεις Δέλβινο, Αγ. Σαράντα, Πρεμετί Κορυτσά και τη Χιμάρα. Να σημειωθεί ότι οι μειονοτικές ζώνες αποδίδουν και έναν γεωγραφικό προσδιορισμό στο χώρο).

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι τα τελευταία χρόνια το ελληνικό κράτος δεν είχε ενιαία, σοβαρή εθνική γραμμή για τα κρίσιμα εθνικά μας θέματα.

Το δόγμα της εξωτερικής μας πολιτικής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως φοβικό και ευθυνόφοβο.

Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Ίων Δραγούμης έγγραφε : «Τι χρησιμεύει ένα κράτος ελληνικό που αντί κάθε άλλη εξωτερική πολιτική διορίζει προξένους στην Ανατολή και πρεσβείες στη Δύση και τους ξεπροβοδίζει με την μονάκριβη ευχή και οδηγία: ‘Προσέχετε να μην γεννάτε ζητήματα’;…»

Ο ίδιος χαρακτήριζε την εξωτερική πολιτική τότε ως κοντόφθαλμη αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο «κόκκαλο» και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό. Πίστευε επίσης ότι ως γνώμονα στην διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής, πρέπει να έχει το ελληνικό κράτος, τα συμφέροντα του έθνους.

Με προβληματισμό διαπιστώνουμε ότι τίποτα δεν έχει αλλάξει στην νοοτροπία της ελληνικής πολιτικής ελίτ.

Τα κυβερνόντα κόμματα κυρίως μετά το 1990 δείχνουν να διακατέχονται από ένα μόνιμο άγχος να μην δυσαρεστήσουν ξένες μεγάλες δυνάμεις και χάσουν την εύνοια τους και επομένως την εξουσία.

Κλείνοντας θα ήθελα να επισημάνω ότι οι τελευταίες εξελίξεις στα Βαλκάνια αλλά και η έξαρση του ακραίου επεκτατισμού στην Αλβανία, επιβάλλουν η Ελλάδα να διεκδικήσει το χαμένο της ρόλο στην ευρύτερη περιοχή. Πρέπει επιτέλους να σταματήσουν οι αφελείς ιδεοληψίες και δόγματα από την πλευρά των Αθηνών και να ακολουθήσουν βήματα διεκδικητικής πολιτικής για να ενισχυθεί ο Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου.

Σήμερα επιβάλλεται όσο ποτέ άλλοτε η οικονομική, κοινωνική, θρησκευτική, πολιτιστική και πολιτική επιβίωση της Ε.Ε.Μ στην Αλβανία.

Η φιλία, η σταθερότητα και η ειρήνη στην περιοχή προϋποθέτουν την έναρξη διαλόγου με τους γείτονες. Ο διάλογος, όμως, απαιτεί σκληρή διαπραγμάτευση και όχι υποχωρήσεις εν ονόματι μίας αόριστης φιλίας.

Οι Βορειοηπειρώτες έχουν βαρεθεί να είναι «η γέφυρα που ενώνει την Ελλάδα και την Αλβανία», γιατί έχουν βαρεθεί να τους ποδοπατάνε οι εκάστοτε κυβερνήσεις εκατέρωθεν.

Η υποχωρητική στάση της Αθήνας, και η απουσία ενιαίας εθνικής πολιτικής για το βορειοηπειρωτικό ζήτημα συντείνουν στην συρρίκνωση και ενδεχομένως τον αφανισμό της μειονότητας. Ας ελπίσουμε ότι τα λάθη του παρελθόντος και του παρόντος δεν θα καταδικάσουν το μέλλον του βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!
Πηγή: Himara.gr | Ειδήσεις απ' την Βόρειο Ήπειρο

Ελληνική βιβλιογραφία για το Μακεδονικό

Ελληνική βιβλιογραφία για το Μακεδονικό. Μια ούτως ή άλλως χρήσιμη εργασία.

1.            Αβέρωφ Ευάγγελος : Η Πολιτική Πλευρά του Κουτσοβλαχικού Ζητήματος.  Αθήναι 1948.

2.            Αγγελόπουλος Αθανάσιος : Α. Αι ξέναι προπαγάνδαι εις την επαρχίαν Πολυανής, κατά την περίοδον 1870-1912. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1973. Β. Η Επισκοπική Σύνοδος της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης και η σημασία αυτής σήμερον. Αθήναι 1977. (ανάτυπον από την Θεολογίαν). Γ. Ο Ελληνισμός της Στρωμνίτσης. Θεσσαλονίκη 1979.

3.            Αδαμίδης Α : Α. Στέργιος Παναγιωτίδης. ΄Ενας άξιος ιεροδιδάσκαλος. Θεσσαλονίκη 1981. Β. Καπετάν Λούκας Κόκκινος. Ο λεοντόκαρδος Μακεδονομάχος. Θεσσαλονίκη 1986.

4.            Aκροπολίτης Γεώργιος: Χρονική συγγραφή. ΄Εκδοση Α. Heisenbrg. Lipsiae. Τ. 1-2. 1903. Corpus scriptorium Historiae Byzantinae, Nikephorus Gregoras.

5.            Αλεξάνδρου Ν. Δημήτριος : Εγκλωβισμένοι. Οι ΄Ελληνες των Σκοπίων. Συγκλονιστικές μαρτυρίες. Εκδόσεις Ερωδιός. Θεσσαλονίκη 2008.

6.            Αλιβιζάτος Π. Γερ και Σκλέπας - Ιουστινιανός Π : Η κατανομή των ομάδων αίματος παρ΄ ΄Ελλησιν, από Εθνολογικής απόψεως. Ελληνική Ιατρική, τεύχος 10, Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1948, σελ. 873-909. Η εισαγωγή και τα συμπεράσματα αυτής της μελέτης δημοσιεύθηκαν και στο L΄ Hellenisme Contemporain, No 1 Janvier – Fevrier 1949, όπως και στην  αθηναική  γαλλόφωνη εφημερίδα Le Messager d΄ A δε, σε χωριστό φυλλάδιο, γαλλικά. Σχετικά μ΄ αυτή την μελέτη βλέπε Εστία 26-1-1949, άρθρο του Σπ. Μελά με τίτλο η φυλή μας και Βήμα 1-1-1949, άρθρο με τίτλο, η φυλετική καθαρότης των Ελλήνων.

7.            Αμάντος Κ. Α : Οι βόρειοι γείτονες της Ελλάδος. Αθήναι 1923. Β. Μακεδονικά. Συμβολή εις την μεσαιωνικήν ιστορίαν και εθνολογίαν της Μακεδονίας. Αθήναι 1920. Γ. Ιστορικαί σχέσεις Ελλήνων, Σέρβων και Βουλγάρων. Αθήναι 1949.

8.            Ανεστόπουλος Α : Ο Μακεδονικός Αγών 1903-1908. Τόμοι 2. Θεσσαλονίκη 1969.

9.            Ανδριώτης Ν. Α : Το Ομόσπονδο Κράτος των Σκοπίων και η γλώσσα του. Εκδόσεις ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1960. Αναδημοσίευση 1992. (Πρωτοδημοσιεύθηκε αγγλικά το 1957. The Federative Republic of Skopje and its language. Aναδημοσίευση 1991).  Ομοίως εκδόσεις Πελασγός. Β. Η Γλώσσα και η Ελληνικότητα των Αρχαίων Μακεδόνων. Θεσσαλονίκη 1952.

10.          Ανδρεάδη Α : Ο λόρδος Σαλίσβουρη και τα Ανατολικόν Ζήτημα, εις ΄Εργα, τόμος Γ΄. Αθήναι 1904.

11.           Ανδρόνικος Μανώλης : α. Η ανακάλυψη της Μακεδονίας. Τράπεζα της Επαγγελματικής Πίστεως. Αθήνα 1992. Και αγγλικά: Andronikos Manolis. The Discovery of Alexander΄s Macedonia. Translation by John Davis. Traders΄ Credit Bank S.A. Athens 1992. β. Βεργίνα. Οι   Βασιλικοί Τάφοι. Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 1992. γ. Φίλιππος Βασιλεύς Μακεδόνων. Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 1992.

12.          Αξιώτης Ι. Π : Η Ανδριανούπολις – Θράκη – Ανατολική Ρωμυλία. Θεσσαλονίκη 1949.

13.          Αποστολίδης Μυρτίλος Κ : Στενίμαχος. Αθήναι 1929.

14.           Αραβαντινού Π : Μονογραφία περί Κουτσοβλάχων. Αθήναι 1905.

15.          Αργυρόπουλος Π : Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1957.

16.          Αρριανός : Στο γνωστό Ι,16,11, αναφέρεται ότι μετά την μάχη του Γρανικού ποταμού, ο Αλέξανδρος αφιέρωσε ως ευχαριστήριο στην Παλλάδα Αθηνά, 300 περσικές πανοπλίες με την πολύ εύγλωττη επιγραφή: Αλέξανδρος Φιλίππου και οι ΄Ελληνες, πλην Λακεδαιμονίων, από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων. Επιγραφή χαρακτηριστική για την ελληνικότητα και του Αλεξάνδρου και των Μακεδόνων στρατιωτών, γιατί στους ΄Ελληνες περιλαμβάνονταν βέβαια και οι Μακεδόνες. Πρβλ. και Αρριανού, Ι,16,10. ΄Αλλωστε η προστάτιδα θεά των Μακεδόνων ήταν η Αθηνά.

17.          Ασπρέας Γ : Πολιτική ιστορία της Ελλάδος. 1821-1928. Αθήναι 1930.

18.          Βαβούσκος Α. Κ : Η συμβολή του Ελληνισμού της Πελαγονίας εις την Ιστορίαν της Νεωτέρας Ελλάδος. Δημοσίευμα στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τεύχος 33/34. ΄Ετος 1962, όπως και ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1959.

19.          Βακαλόπουλος  Κ : Α. Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού αγώνα. (1878-1894). Β. Νεώτερη Ιστορία της Μακεδονίας (1830-1912). Θεσσαλονίκη 1986.

20.          Βασδραβέλλης Κ. Ι : Α. Ο Αγώνας του 1821 στην Μακεδονία. Δημοσίευμα στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τεύχος 2/44. ΄Ετος 8ον. 1924. Β. η Φιλική Εταιρεία, ο Καποδίστριας και η ρωσική πολιτική. 8ον, σελ. 20. Θεσσαλονίκη 1968. Δημοσίευμα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Γ. Αρματολοί και Κλέφτες εις την Μακεδονίαν. Θεσσαλονίκη 1948. Δ. Η Επανάστασις του 1854, εις την Χαλκιδικήν Χερσόνησον. Θεσσαλονίκη 1959. Ε. Oι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνας 1796-1832. Θεσσαλονίκη 1940. Βραβείον Ακαδημίας Αθηνών. Μακεδονική Βιβλιοθήκη 8ον σ. ιε+297. ΣΤ. Η Θεσσαλονίκη κατά τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Θεσσαλονίκη 1946. Μακεδονική Βιβλιοθήκη. 8ον σ.46.

21.          Βασιλειάδης Γ : Το Ελληνικόν πρόβλημα. Προδοσία της Γιουγκοσλαβίας έναντι ανταλλαγμάτων. Αθήναι 1948.

22.          Βέλκος Γ : Ιστορικόν σημείωμα περί Λαζαίων. Έκδοση Μορφωτικού και Πολιτιστικού Συλλόγου Κάτω Μηλιάς Πιερίων, ΟΙ ΛΑΖΑΙΟΙ. Κατερίνη 1994.

23.          Βελόπουλος Κυριάκος : Μακεδονία και ύβρεις. Εκδόσεις Κάδμος. Θεσσαλονίκη.

24.          Βεντήρης Γ: Ελλάς του 1940-1920.

25.          Βλάχος Β. Νικόλαος : Α. Το Μακεδονικόν, ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος. 1878-1908.   Τόμοι 2. Αθήνα 1935. Β. Η εθνολογική σύνθεσις των ανηκόντων εις την Ελλάδα τμημάτων της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης. Αθήναι 1945.

26.          Βογιατζής Θ. Β : Η γεωπολιτική και οικονομική σπουδαιότης του Μακεδονοθρακικού χώρου, δια την Ελλάδα. 8ον, σελ.24. Θεσσαλονίκη 1968. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. 

27.          Βογιατζίδης Κ. Ιωάννης : Τα προς βορράν σύνορα του Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη 8ον σ.18. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. 9. Μελέτη αναγνωσθείσα εν τω εν Θεσσαλονίκη συνελθόντι Συνεδρίω Εθνικών Δικαίων την 5ην Ιουνίου 1946.

28.          Γ.Α.Λ : Η εναντίον της Ελλάδος Βουλγαροκομμουνιστική επιβουλή. Αθήναι 1963.

29.          Γεδεών Μ : ΄Εγγραφα Πατριαρχικά και Συνοδικά, περί του Βουλγαρικού ζητήματος. Αθήναι 1908.

30.          Γενική Στρατιωτική Επιθεώρησις : 1953. Ιστορικά σημειώματα, του Υποστρατήγου Ζάγκλη Δ. Δημητρίου. A. Αι δύο Μακεδονίαι. Β. Η θεωρία του Drinov.

31.          Γενικό Επιτελείο Στρατού : Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα.  Αθήναι 1979.

32.           Γιαννακάκου-Ραζέλου Γ : Οι Εθελοντικοί Αγώνες της Μάνης. Αθήναι 1950.

33.          Γιαννάκενας Χρ. Ιωάννης : Βόρειος Μακεδονία. Η απάντηση στα Σκόπια. Εκδόσεις Πελασγός.

34.           Γκισδαβίδη Απ : Το Μενέλικον. Αρχαιολογική – ιστορική μελέτη. Τόμοι 2. Θεσσαλονίκη 1957 – 1959.

35.          Γκοτζαμάνης Σωτήριος : Το Μακεδονικόν Ζήτημα. ΄Εκδοση 1943.

36.          Γκριτζώνας Κώστας : Μακεδονία και η Σκοπιανή Απειλή. Το Μακεδονικό Ζήτημα. Από τον Βίσμαρκ στον Νίμιτς. Πρωτότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις.

37.          Γονατάς Στυλιανός : Απομνημονεύματα. Αθήναι 1958.

38.          Γρηγόριος Θ. Εμμανουήλ : Α. ΄Ελληνες και Βούλγαροι. Β΄ έκδοσις. 8ον, σελ. η΄ + 662. Θεσσαλονίκη 1954. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Β. Το Βουλγαρικόν όργιον αίματος εις την Δυτικήν Μακεδονίαν. Αθήναι 1947.

39.          Γυαλίστρας Σέργιος : Α. Μακεδονία. ΄Εκδοση 1928. Β. Εθνικοί αγώνες 1909-1959. Αθήνα 1963. Γ. Ο Ελληνισμός και οι Βαλκανικοί γείτονές του, κατά τους τελευταίους χρόνους. Αθήναι 1945. Δ. Ελλάς. ΄Εκδοση 1956.

40.          Δαγκλής Π : Αρχείο Μακεδονικού Αγώνος.( στο Μουσείο Μπενάκη). Αθήνα.

41.          Δασκαλάκης Απόστολος : Α. Ο Δημοσθένης και οι Μακεδόνες. ΄Αρθρο στην εφημερίδα Ελεύθερος Κόσμος. Τεύχη 532-3. ΄Ετος Β. 1968. Β. Ο Ελληνισμός της Αρχαίας Μακεδονίας. (Καταγωγή και γλώσσα των Μακεδόνων). Αθήνα 1960. (= L΄ Hellenisme de ι Ancienne Macedoine, Θεσσαλονίκη 1965).

42.          Δέλτα Πηνελόπη : Τα μυστικά του βάλτου.

43.          Δεμέστιχας Ιωάννης : Α. Από τον Μακεδονικό αγώνα του σώματος Νικηφόρου, λίμνη των Γιαννιτσών ( Βάλτος). Β. Εξοπλισμός των εις Μακεδονίαν και Θράκην ομοεθνών μας. Μελέτη εις Αρχείον ΔΙΣ.  (Διευ/νση Ιστορίας Στρατού).

44.          Δημητρόπουλος Θεόδωρος : Μακεδονία. Ιστορία και Πλαστογραφία.  Μαρμαρυγή έαρος ελληνικού ες αεί. Εκδόσεις Κάκτος. Αθήνα 2007.

45.          Δημίτσας Γ. Μαργαρίτης : Α. Επίτομος Ιστορία της Μακεδονίας. Από των αρχαιοτάτων χρόνων, μέχρι της Τουρκοκρατίας. Αθήνησιν 1879. Επανέκδοση εκδόσεις Καραβία, Αθήνα. Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, 155. Β.  Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας. 1874.

46.          Δόγας Ι. Μηνάς: Θησαυρός Μακεδόνων. Αλλ΄ ώ Μακάριοι, ΄Εστιν μεν ουν Ελλάς και η Μακεδονία. Οι Βαρδαρίτες δεν είναι Μακεδόνες. Ιδιωτική έκδοση. Αθήνα 2008.

47.          Δούβου Λ : Οι Δημιουργοί του Σλαυοκομμουνιστικού Μηδενισμού. Αθήναι 1949.

48.          Δραγούμης Στ.  Ίων : Κοινότης, Έθνος και Κράτος. 8ον, σελ. 194. Θεσσαλονίκη 1967. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

49.          Δραγούμης Φιλ : Α. Προσοχή στην Βόρειον Ελλάδα. Θεσσαλονίκη 1940. Β. Ο Μακεδονικός Αγών. Περιοδικόν Νέα Εστία. Τόμος 850. Αθήναι. Δεκέμβριος 1962.

50.          Δρακιώτης Ι : Περιγραφή Λιτοχώρου και χωρίων τινών της Κασσάνδρας. Βιβλιοθήκη Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.  (αρ. ΑΙΙ 32576).

51.          Δρούγου Στέλλα – Σαατσόγλου-Παλιαδέλη Χρυσούλα : Βεργίνα, Περιδιαβάζοντας τον Αρχαιολογικό Χώρο. Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Αθήνα. 3η ΄Εκδοση 2001.

52.          Ελληνική Υπηρεσία Τύπου : Hellenic Department of Information. 15, SHARIA EMAD-EL-DIN.CAIRO. Οι Βούλγαροι στη Μακεδονία. Επί τη βάσει επισήμων εκθέσεων που υποβλήθηκαν στις Αρχές Κατοχής και στον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Κάιρον 1944.

53.          Eλληνισμός (Εταιρεία) : Τα δίκαια του Ελληνισμού. ΄Εκδοση 1893.

54.          Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών : Α. Καρίπειον ΄Ιδρυμα Μελετών Μακεδονίας Θράκης. Ο ιμπεριαλισμός των Σκοπίων. 1944-2006. Εκδόσεις Έφεσσος. 2007. Β. Macedonia and the Macedonian Question. A brief Survey. Θεσσαλονίκη 1983.

55.          Εταιρεία Θρακικών Μελετών : Αγχίαλος. Τόμος ΙΘ΄.

56.          Ευρυγένη Δ : Ο ΄Ιων Δραγούμης και ο Μακεδονικός Αγών. ΙΧΜΑ. Θεσσαλονίκη 1961.

57.          Εφημερίδα Ακρόπολις : Α. Φύλλο 30-9-1960. ΄Αρθρο Δημ. Ζάγκλη, Υπ/γου ε.α : Να μάθουν μερικοί ανιστόρητοι αμερικανοί, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος δεν ήτο Βούλγαρος. Β. Δύο άρθρα του Δ. Ζακυθηνού, της 27-3-1949 και 29-3-1949  με τίτλο, Το Μακεδονικόν Ζήτημα.

58.          Εφημερίδα Απογευματινή : Γύρω από ένα επιστημονικόν σκάνδαλον.

(Σάββας Κωνσταντόπουλος). Απευθυνόμενος προς τον κ. Στεφανόπουλον. Φύλλο της  6-11-1965.

Εφημερίδα Βραδυνή :Α. ΄Ετος 43ο. Φύλλο 5278/15084/1-11-1966. Κύριο άρθρο και χάρτης. Β.Αλιβιζάτος Π. Γεράσιμος. Σειρά άρθρων με τίτλο, το αίμα των Ελλήνων, από 18 Απριλίου έως 26 Απριλίου 1949.

59.          Εφημερίδα Βήμα Αθηνών : Φύλλο 31-8-1931 κ.εξ. ΄Αρθρα του Βουλγάρου επιτετραμμένου στην Αθήνα, Τοσέφ. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι.

60.          Εφημερίδα Βήμα Αθηνών : Φύλλο 15-7-1945. ΄Αρθρο Κ. Ρέντη. Δ ημοσίευση εγγράφων, περί προσφοράς τον Σεπτέμβριο του 1915 από τους Σέρβους, της περιοχής Γευγελής-Δοιράνης-Στρωμνίτσης

61.          Εφημερίδα Βορράς Θεσσαλονίκης : Φύλλο 13-10-1960. ΄Αρθρο ιατρού Θωμά Βαφειάδη. Το Μακεδονικό Κράτος των Σκοπίων.

62.          Εφημερίδα Ελληνική Φωνή – Φλώρινας : ΄Αρθρο της 9-7-1949 με τίτλο, Οι Γραικομανείς.

63.          Εφημερίδα ΄Εθνος : Μιχαλόπουλος Φ: Η Ελληνική Μακεδονία. 24-10-1949.

64.          Εφημερίδα Εμπρός : ΄Αρθρο Μόδη Χ. Γ, της 30-6-1949, με τίτλο, Πολλαπλή Προδοσία.

65.          Εφημερίδα Εστία : Α. ΄Ετος ΟΒ΄. Φύλλο 25339/17-4-1965. Κύριο άρθρο. Β. 19-8-1949 : Αι διαπραγματεύσεις δια την συμμετοχήν της Νοτιοσλαβίας, εις την εναντίον της Ελλάδος επίθεσιν. Γ. 3-12-1949 : Η ύπουλος πολιτική της Νοτιοσλαβίας, δια την Μακεδονίαν. Δ. 22-12-1949 : Αι νοτιοσλαυικαί και βουλγαρικαί διεκδικήσεις επί της Μακεδονίας. Ε. Βουδικλάρης Δ. Θ : ΄Αλτ, Εδώ Ελλάς. 4-8-1949.

66.          Εφημερίδα Ημέρα : ΄Ετος 1ο, αριθμός φύλλου 272/12.2.1965. Το αρχείο Κβέντερ για το Μακεδονικό. Σελίδες 1Η και 6η.

67.          Εφημερίδα Ημερησία Δράμας: Ο Δραμηνός ήρως ΄Αρμεν Κούπτσιος. Φύλλον της 1/7/1967. Από τον Β. Πασχαλίδη.

68.          Εφημερίδα Θάρρος, Δράμας : Εξιστόρησις της εθνικής δράσεως εθνομάρτυρος ΄Αρμεν. Λόγος του Ε. Δαυίδ. Φύλλον της 3/7/1955.

69.          Εφημερίδα Καθημερινή : 17-11-1948. Ν. Καλημέρης. Οι σκοποί των σλάβων στην Μακεδονία.

70.          Εφημερίδα Τα Νέα : Α. Επί τη επετείω της ΄Ιλιντεν, εκδηλούται ο ανταγωνισμός των εχθρών μας. 8-9-1949. Β. Ο Μακεδονικός Αγώνας, μέσα από τις φωτογραφίες του. 1904 – 1908. Α΄ έκδοση 2000. Κείμενα, Βασίλης Γούναρης.

71.          Εφημερίδα Νέα Αλήθεια Θεσσαλονίκης : Αρχιερείς και Ιερείς αγωνισταί, υπέρ της Απελευθερώσεως της Μακεδονίας. ΄Αρθρο της Αγγελικής  Μεταλληνού. 20-4-1959.

72.          Εφημερίδα Φως Θεσσαλονίκης : Φύλλο 18-6-1954. ΄Αρθρο Δημ. Δ. Ζάγκλη, Υπ/γου ε.α. Η άμυνα της Μακεδονίας και Δυτικής Θράκης.

73.          Ζάγκλης Δημήτριος : Η Μακεδονία του Αιγαίου και οι Γιουγκοσλάβοι. Εκδόσεις Ι. Σιδέρη. Αθήνα 1975.

74.          Ζακυθηνός Δ : Οι Σλάβοι εν Ελλάδι, Αθήναι 1945.

75.          Ζάννας Αλέξανδρος : Ο Μακεδονικός Αγών. Αναμνήσεις. Θεσσαλονίκη 1960. Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου: Ο Μακεδονικός Αγώνας-Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη 1984. Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου-Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα: Ο Μακεδονικός Αγώνας-Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1987.

76.           Ζαφειρόπουλος Δ : Το Κ.Κ.Ε και η Μακεδονία. Αθήναι 1948.

77.           Θαβώρης Αντώνιος : Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας (σελ. 31-48). Ιωάννινα 1983.

78.          Θεοχαρίδης Γ : Σύντομη Ιστορία της Μακεδονίας, έως την Τουρκοκρατίαν. ΙΧΜΑ. Θεσσαλονίκη 1965.

79.          Θουκυδίδης : Στο ΙΙ 99, 3-6, ο οποίος μεταχειρίζεται ως πηγή τον Ηρόδοτο, αναφέρει ότι οι βασιλείς των Μακεδόνων είναι Τημενίδες από το ΄Αργος, πράγμα που σημαίνει, ότι αποδέχεται την ελληνικότητα των Μακεδόνων.

80.          Kαβάλος Ν : Το Λιτόχωρο κατά την επανάσταση του1878 και ο Ευάγγελος Κοροβάγκος. ΄Εκδοση Δήμου Λιτοχώρου.

81.          Καζάζης Νεοκλής : Α. Το μακεδονικόν πρόβλημα. Αθήναι 1907. Β. Ο Ελληνισμός εν τη Χερσονήσω του Αίμου. ΄Εκδοση 1899.

82.          Κακκάβος Δημήτριος : Α. Η Μακεδονία κατά την τελευταίαν τεσσαρακονταετίαν και τα εθνικά ημών δίκαια. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη 8ον σ. 18. Β. Απομνημονεύματα. ΕΜΣ. Θεσσαλονίκη 1972.

83.          Καλαφάτης Χρυσόστομος (Μητροπολίτης Δράμας) : Εκθέσεις περί του Μακεδονικού Αγώνος 1903-1907. Τόμοι 2. ΙΧΜΑ. Θεσσαλονίκη 1960.

84.          Καλλέρης Ιωάννης : Les Acnes Macedonies, Τόμοι Α΄- Β΄, Αθήνα 1954-1975.

85.           Καλογερόπουλος Μ : Οι Πρώσσοι της Ανατολής. Αθήναι 1946.

86.           Καλογιάννης Β : Λεύκωμα. ΄Εκδοση Δήμου Λαρίσης. 1990.

87.           Καλοστύπης Ι : Μακεδονία. Αθήναι 1886.

88.           Καμμώνα Ν: Ιστορία του Μακεδονικού Αγώνος. Ανέκδοτη  δακτυλογραφημένη μελέτη, στην βιβλιοθήκη ΔΙΣ (Δ/νση Ιστορίας Στρατού 1953).

89.          Κανατσούλης Δημήτριος : Η Μακεδονία από αρχαιοτάτων χρόνων, μέχρι της ανόδου του Φιλίππου Β΄. ΙΙ. Εσωτερική Ιστορία. Μακεδονική Βιβλιοθήκη. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. 50. Θεσσαλονίκη 1976. 

90.          Κανελής  Μανώλης : Οι Βούλγαροι. Αθήνα 1947. Β΄ έκδοση.

91.          Κανελόπουλος Γρηγ. Θεόδωρος : Καπετάν Άγρας. Τέλλος Αγαπηνός, Εθνομάρτυς. 1880-1907. Εισαγωγή Στο Μακεδονικό Αγώνα. ΄Εκδοση πρώτη, Αθήνα 1958, τυπογραφείο Μυρτίδη. ΄Εκδοση δεύτερη, Αθήνα 2003, εκδοτική παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΒΕ.

92.          Καραβαγγέλης Γερμανός Μητροπολίτης Καστοριάς :  Απομνημονεύματα Μακεδονικού Αγώνος. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1959.

93.          Καραβίτης Ιωάννης : Απομνημονεύματα. Εφημερίδα Ελληνικός Βορράς. Φύλλα ετών Μαίου 1949 - Δεκεμβρίου 1950.

94.          Καράδαλη Γ : Γ.Σ. Ηρακλής 1899-1969, Θεσσαλονίκη 1969.

95.          Κατσαρέας Ι. Γρηγόριος : Αι κατά του Ελληνισμού ασκηθείσαι προπαγάνδαι. Αθήναι 1948.

96.          Κατσουγιάννης Μ. Τα : Α. Περί των Βλάχων των ελληνικών χωρών. Α΄. Συμβολή εις την έρευναν, περί της καταγωγής των Κουτσοβλάχων. 8ον, σελ. 96 + 1 χάρτης. Θεσσαλονίκη 1954. Β. Εκ του βίου και της ιστορίας των Κουτσοβλάχων, επί τουρκοκρατίας. 8ον, σελ. 120. Θεσσαλονίκη 1966. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

97.          Καφταντζή Γ: Ορφέας Σερρών 1905-1995. Ιστορική αναδρομή. ΄Εκδοση Ομίλου Ορφέα Σερρών. Θεσσαλονίκη 1995.

98.          Κεραμόπουλος Δ. Αντώνιος : Α. Μακεδονία και Μακεδόνες. Εκδόσεις Μακεδονικής Εκπαιδευτικής Εταιρείας. Εν Αθήναις 1930. Β. Οι Μακεδόνες και η Μακεδονία. Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος. 1930. Γ. ΄Ελληνες και Μακεδόνες. Ελληνικά 7,  (37-49), 1934. Δ. Οι Βόρειοι ΄Ελληνες κατά το Εικοσιένα. Ανάτυπο Ομιλίας στην Ακαδημία Αθηνών. ΄Ετος 1938. Ε. Αρχαία Ιστορία των Εβραίων, η Αίγυπτος και οι Βλάχοι. Ανάτυπο διαλέξεως στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. ΄Ετος 1952. ΣΤ. Τι είναι οι Κουτσόβλαχοι. ΄Εκδοσις έτος 1939. Ζ. Περί της φυλετικής καταγωγής των αρχαίων Μακεδόνων. Αθήναι 1945. Η. Η σημερινή γερμανική επιστήμη, περί της φυλετικής καταγωγής των αρχαίων Μακεδόνων. Αθήναι 1945.

99.          Κοεμτζόπουλος Ν : Καπετάν Κώττας. Αθήναι 1968. Οι Λαζαίοι του Ολύμπου και απόγονοι, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1994.

100.       Κόης Α : ΄Εγγραφα από το αρχείο του Καπετάν Βάλτσα (Κόης). Έκδοση από τον Β. Λαούρδα. Θεσσαλονίκη 1961.

101.       Kόκκινος Διονύσιος: Οι δύο πόλεμοι. 1940-1941. Αθήναι 1949.

102.       Κολοκοτρώνης Β : La Macedoine et l΄ Hellenisme. Paris 1919.

103.       Κοντούλης Α : Βιογραφία Καπετάν Κώττα. ΄Εκδοση 1931.

104.       Κορρές Γ. Σ. : Η δύναμις των Ελληνικών Γραμμάτων και η συμβολή αυτών εις την Ζωήν του ΄Εθνους. Ανάτυπο ομιλίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. ΄Ετος 1960.

105.       Κοριζής Σ. Χαρίτων : Μακεδονία γη Ελληνική. Αθήναι 1950.

106.       Κοτζαμάνης Σ. : Α. Η Πανελλήνιος Ιδέα, ως δυναμικόν στοιχείον του τετάρτου αιώνος π.Χ. Έκδοσις 1940. Β. Υπομνήματα επί της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής, περί μειονοτήτων και αφομειώσεως πληθυσμών, 1937-1940.

107.       Κουκούλης Χ : Αρχαιότητες και Μνημεία Ανατολικής Μακεδονίας. Ανάτυπον εκ των χρονικών του αρχαιολογικού δελτίου, Τόμος 23 (1968). Αθήναι 1969.

108.       Κρυστάλλης Κ : Οι Βλάχοι της Πίνδου. ΄Απαντα Κ. Κρυστάλλη. 1952. Επιμέλεια Χ. Αγγελομάτη.

109.       Κυριακίδης Π. Στίλπων : Α. Τα Βόρεια εθνολογικά όρια του Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη. 8ον σ. 104. Β. Βούλγαροι και Σλαύοι εις την Ελληνικήν ιστορίαν. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη 8ον σ. 50. Γ. Ο Ελληνικός ζωτικός χώρος από της αρχαιότητος, μέχρι σήμερον. ΄Εκδοση 1945.

110.       Κυριακόπουλος Ι. Παναγιώτης : Το Μακεδνόν Ελληνικόν ΄Εθνος, Αρχαίον Πρόφραγμα Ελλάδος. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Ινστιτούτο Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΙΤΕ). Αθήνα 1992.

111.       Κύρος Αλέξης : Οι Βαλκανικοί γείτονές μας. Αθήνα 1962.

112.       Κωνσταντινίδης  Λ. Κωνσταντίνος : ΄Ερευνα εν τη ΄Ανω Μακεδονία, περί της Αρχαίας Ηρακλείας των Λυγκηστών. Μελέτη στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τόμος Δ΄. Τεύχος 19. ΄Ετος 1960.

113.       Κωστόπουλος Α : Η συμβολή της Δυτικής Μακεδονίας, εις τους απελευθερωτικούς αγώνας του ΄Εθνους. Θεσσαλονίκη 1970.

114.       Κωφός Ευάγγελος : Α. Η Μακεδονία στην Γιουγκοσλαβική Ιστοριογραφία. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Αριθμός 24. Θεσσαλονίκη 1974. Β. Ο Μακεδονικός Αγώνας στη Γιουγκοσλαβική Ιστοριογραφία. Θεσσαλονίκη 1987. Γ. Nationalism and Communism in Macedonia. Civil Conflict, Politics of Mutation, National Identity. New Rochelle-New York 1993. Δ. Η Επανάστασις της Μακεδονίας κατά το 1878. Ανέκδοτα προξενικά έγγραφα, μετά συντόμου ιστορικής επισκοπήσεως, ΙΜΧΑ 1969. Ε. Ο Αντάρτης Επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος. Εκδόσεις Δωδώνη. Αθήνα 1992.

115.       Ladas S : The Exchahge of  Minorities Bulgaria, Greece and Turkey. New York 1932.

116.       Λαούρδας Β : Α. ΄Ελληνες και Σλαύοι. ΄Αρθρο στην εφημερίδα Μακεδονία Θράκη. ΄Ετος 14ο. Φύλλο 141. 1968. Β. Η Μητρόπολις Νευροκοπίου 1900-1907.  Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ 1961. Γ. Ο Μακεδονικός Αγών εις την περιοχήν των Σερρών. Αθήναι 1958. Δ. Το Ελληνικόν Γενικόν Προξενείον Θεσσαλονίκης. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1961.

117.       Λάσκαρις Μ : Το Ανατολικόν Ζήτημα, 1800-1923. (σελ. 291-300). Θεσσαλονίκη 1948.

118.       Λέτσας Ν. Αλέξανδρος : Α΄. Δύο διαλέξεις : α. Τα ελατήρια άτινα ώθησαν τον Κάσσανδρον να ιδρύση την Θεσσαλονίκην. β. Η Εξέλιξις της Θεσσαλονίκης κατά την μακεδονικήν, ρωμαικήν και βυζαντινήν περίοδον. 8ον, σελ. 72. Θεσσαλονίκη 1964. Β΄.  Πανηγυρικόν λεύκωμα Γερμανού Καραβαγγέλλη, μητροπολίτου Καστοριάς. 4ον, σελ. 80 (92 εικόνες). Θεσσαλονίκη 1959. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

119.       Λιβαδέας  Δ. Α : Βούλγαροι και Βουλγαρισμοί. Αθήναι 1945.

120.       Λιούμπας Κ. Ν : Η αναγκαία στρατηγική διαρρύθμισις των ελληνικών συνόρων. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη 8ον σ. 15.

121.       Λιούφη Π : Ιστορία της Κοζάνης. Αθήνα 1924.

122.       Λυριτζή Γ : Α. Η Εθνική Εταιρεία και η δράσις αυτής. Κοζάνη 1970. Β. Ένα χειρόγραφο σημείωμα του οπλαρχηγού Ιωάννου Λάζου, για την μάχη της Πέτρας στα 1878. Περραιβία 1974. Γ. Γεώργιος Παπαζήσης, Αρχίατρος του Στρατού. ΄Εκδοσις Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών, Νομού Κοζάνης. Θεσσαλονίκη 1976.

123.       Λυγερός Σταύρος : Εν Ονόματι της Μακεδονίας. Ο διπλωματικός πόλεμος για το όνομα. Αθήνα 2007. Εκδόσεις Α. Λιβάνη.

124.       Λουρέντζης  Κ : Η ιστορία του Ρωσο-Τουρκικού πολέμου. Αθήναι 1892.

125.       Μαζαράκης Αλέξανδρος : Αι ιστορικαί περιπέτειαι της Μακεδονίας. Αθήνησι. 1912.

126.       Μαζαράκης Ι. Κωνσταντίνος : Μακεδονικός Αγών. 1903-1908. Ανάτυπο από το περιοδικό Μήνες, τεύχη 1-8. Αθήναι 1937.

127.       Μακρή-Δικωνύμου Γ : Ο Μακεδονικός Αγών - Απομνημονεύματα, ΙΜΧΑ 1959.

128.       Μαρκεζίνης Σπύρος : Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος. Τόμοι 4. Αθήναι 1966.

129.       Μάρτης Κ. Νικόλαος : Η πλαστογράφηση της ιστορίας της Μακεδονίας. Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία. Αθήνα 2007.

130.       Μαυρογορδάτου Μ – Χαμουδοπούλου Α : Α. Η Μακεδονία. Θεσσαλονίκη 1931. Β.Μαυρογορδάτος Μ : Η Βόρειος Ελλάς και οι Βούλγαροι. Αθήναι 1944.

131.       Μέγας Γ : Ανατολική Ρουμελία. Αθήναι 1945.

132.       Μελά Π. Ναταλία : Παύλος Μελάς. Αθήναι 1964.

133.       Μελάς  Λέων : Πολιτικαί Μελέται. Αθήναι 1900.

134.       Μελάς Σπύρος : Πόλεμοι 1912-1913. ΄Εκδοση 1958.

135.       Μέρτζος Ν : Εμείς οι Μακεδόνες. Εκδόσεις Σιδέρη.

136.       Μεταλλινού Β. Αγγελική : Α. Πάνθεον των Μακεδόνων Αγωνιστών. 1896-1914. Θεσσαλονίκη 1951. Β. Η Ελληνικότης της Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1949. Γ. Οι Μοναστηριώται κατά τον εθνικόν Μακεδονικόν Αγώνα. Θεσσαλονίκη 1948. Δ. Φύλλα εκ της ιστορίας της πολυπαθούς Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1947. Ε. Εικονογραφημένον λεύκωμα παλαιών Θεσσαλονικέων. Θεσσαλονίκη 1941. ΣΤ. Παλαιοί επιστήμονες της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 1941. Ζ. Λεύκωμα Μακεδονικού Αγώνος 1990-1912. Θεσσαλονίκη 1941. Η. Παλαιά Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη 1939. Θ. Μακεδονικόν Λεύκωμα, 1931, τόμος Α, 1936, τόμος Β.

137.       Μισύρης Βασίλειος : Μακεδονία. Γη ποτισμένη με αίμα. Εκδόσεις Νέα Θέσις. Αθήνα 1991.

138.       Μόδης Χ. Γ : Α. Αι Ελληνικαί Κοινότητες της Αυστροουγγαρίας και Γιουγκοσλαβίας. Δημοσίευμα στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τόμος Ε. Τεύχος 25. ΄Ετος 1961. Β. Συμβολή και επίδρασις των Δυτικομακεδόνων, στην Πνευματικήν και Οικονομικήν ανάπτυξιν της Σερβίας, κατά τον ΙΗ΄- ΙΘ΄ αιώνα. Σε έκτακτο τεύχος στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τεύχος 5/41. ΄Ετος 1963. Γ. Η Μακεδονική εθνότης και η Μακεδονική στην Ελλάδα Μειονότης. Ανάτυπο διαλέξεως στην Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών. ΄Ετος 1967. Δ. Μακεδονικός Αγών και Μακεδόνες Αρχηγοί. Θεσσαλονίκη 1950. Ε. Μακεδονικές Ιστορίες. Φλώρινα 1958. ΣΤ. Στα Μακεδονικά Βουνά. Αθήναι 1930. Ζ. Ο Μακεδονικός Αγών και η Νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, Ε.Μ.Σ. Θεσσαλονίκη 1967.

139.       Μοσχόπουλος Ν : La Fable de L΄IIin – den ou la Pretendue. Revolution Macedonienne de 1903. Σειρά άρθρων στην εφημερίδα, Le Messager d΄ Athenes. 6-4-1949, 8-4-1949, 10-4-1949,13-4-1949.

140.       Mπακούρος Κ. Βασίλειος: Μακεδονική Βιβλιοκρισία. Η Τεκμηριωμένη και μη Εθνικιστική κριτική που έλλειπε, για το ABECEDAR – ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ. Συγκριτική Μελέτη. ΄Ενθετο. Περιοδικό ΤΡΙΤΟ ΜΑΤΙ. Φεβρουάριος 2008.

141.       Μπάλλας Η : Ιστορία του Κρουσόβου.  ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1962.

142.       Mπαλάνος Ν : Η παρουσία γιατρών στον Μακεδονικό Αγώνα περιοχής Σερρών. Πανσερραικό Ημερολόγιο 1944.

143.       Μπόννης Κ : Η Στρώμνιτσα. Θεσσαλονίκη 1961.

144.       Μπουκουβάλας Γ : Η γλώσσα των βουλγαροφώνων της Μακεδονίας. Έκδοση 1905.

145.       Μυλωνάς Δ. Θαλής : Το Μακεδονικό Ζήτημα και η Διαβαλκανική Συνεργασία. Ινστιτούτο Διαβαλκανικών Σχέσεων. Εκδόσεις Πελασγός. Αθήνα 2007.

146.       Νάλτσας Α. Χριστόφορος : Τα Ελληνοσλαυικά σύνορα. Αι προς βορράν εθνικαί μας διεκδικήσεις. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη 8ον σ. 88.

147.       Νεράντζης Χρήστος : Ο Μακεδονικός Αγών. Τρείς Τόμοι. Εκδόσεις Αλέξανδρος. Θεσσαλονίκη 1992.

148.       Νικολαίδης Κλεάνθης :  Α. La Macedoine. Berlin 1899. B. Ιστορία του Ελληνισμού με Κέντρον και Βάσιν την Μακεδονίαν. 1928.

149.       Νοτάρης Ι : Αρχείο Στεφάνου Νικ. Δραγούμη. Ανέκδοτα ΄Εγγραφα για την Επανάσταση του 1878 στην Μακεδονία. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1966.

150.       Νούσκας Ε. Κωνσταντίνος : Α. ΣΤΟΠ. Εδώ Μακεδονία. Εκδόσεις Ορθόδοξη Χριστιανική Αδελφότης, Λυδία. Θεσσαλονίκη 1986. Β. Η ΄Εδεσσα στις επάλξεις του Μακεδονικού Αγώνα (1848-1912). Βιβλιοθήκη της Εδέσσης. 1994.

151.       Νταηλάκης Λάκης : Αρχείο ΔΙΣ (Δ/νση Ιστορίας Στρατού). Ανέκδοτα απομνημονεύματα Οπλαρχηγού Α΄ Τάξεως, Λάκη Νταηλάκη.

152.       Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία : Α. Το Μακεδονικό Ζήτημα.

Ιστορική Θεώρηση του προβλήματος. Εκδόσεις Βανιάς. Θεσσαλονίκη 

1993. Β. Οι Βαλκανικοί Λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική 

αποκατάσταση. (14ος – 19ος αιών). Β΄ έκδοση. Θεσσαλονίκη 1991.

153.       Ξανάλατος Διογένης : Α. Οι ΄Ελληνες και Βούλγαροι, εις Μακεδονίαν και Θράκην. ΄Εκδοση 1944. Β. Τα όρια του Ελληνισμού εις την Βαλκανικήν. ΄Εκδοση 1945.

154.       Ξάνθος Ιωάννης : Ιστορία της Γευγελής και εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων. Θεσσαλονίκη 1954.

155.       Οικονόμου Π : Το Λέχοβον, Προπύργιον του Ελληνισμού κατά τον Μακεδονικόν Αγώνα, 1990-1912. Ανέκδοτη εργασία (1953), στην βιβλιοθήκη ΔΙΣ ( Δ/νση Ιστορίας Στρατού ).

156.       Παγιαρές Μ : Η Μακεδονική θύελλα. Εκδόδεις Τροχαλία. Ανατύπωση. Αθήνα 1994.

157.       Πάλλης Α. Α : Α.Συλλογή των κυριωτέρων στατιστικών των αφορωσών την ανταλλαγή των πληθυσμών, και προσφυγικήν αποκατάστασιν μετά αναλύσεως και επεξηγήσεων. Αθήναι 1929. Β. Η ανταλλαγή των πληθυσμών. Αθήναι 1933.

158.       Παναγιωτίδης Ι : Υγεία και περίθαλψη στον μείζονα ηπειρωτικό χώρο, 1788-1913. Θεσσαλονίκη 1994.

159.       Παπαβύζας Κ. Γεώργιος :  Αγώνες στον Ελληνικό Βορρά. Μακεδονία 1862-2007. Εκδόσεις Συμμετρία. Αθήνα 2007.

160.       Παπαγαρυφάλου Λ. Παναγιώτης : Το χρονικό της εθνικής μειοδοσίας του ονόματος της Μακεδονίας. Εκδόσεις Γεωργιάδη. Αθήνα.

161.       Παπαγεωργίου Αλκιβιάδου Αλέξανδρος : Η Συμβολή των Μακεδόνων εις τον Πολιτισμόν και τους Αγώνας του ΄Εθνους μας. Αθήναι 1974.

162.       Παπαδάτη Ι. Α : Ιστορία Αγώνες Δίκαια του Ελληνισμού, της Ανατολικής Ρωμυλίας. ΄Εκδοσις 1948.

163.       Παπαδόπουλος Σ : Οι επαναστάσεις του 1854 και του 1878 στην Μακεδονία. Ε.Μ.Σ. 1970.

164.       Παπαθανασίου Γ : Το Λεοντόκαρδο Μοναστήρι. ΄Αρθρο στο ημερολόγιο εφημερίδος Δυτική Μακεδονία. ΄Ετος 1960.

165.       Παπακυριακόπουλος Π. Ιωάννης : Βούλγαροι και Ιταλοί εγκληματίαι πολέμου εν Μακεδονία. Αθήναι 1946. Εισαγγελική αγόρευσις, κατά την πρώτην δίκην εγκληματιών πολέμου εν Ελλάδι, αξιωματικών Ραβάλι (ιταλού) και Κάλτφεφ (βούλγαρου), εν τω εν Αθήναις ειδικώ στρατοδικείο, εγκληματιών πολέμου. Αίθουσα Παλαιάς Βουλής. Συνεδριάσεις της 6ης, 7ης,  8ης  και 9ης  Μαίου 1946.  Επαναδημοσίευση, αναστατική έκδοση, εκδόσεις Πελασγός. Αθήνα 2001.

166.       Παπακυριάκος  Κυριάκος :   Η ιστορική ταυτότητα της Μακεδονίας και το ψευδεπίγραφο κράτος των Σκοπίων. ΄Εκδοσις της Ιεράς Μονής Αγίας Θεοδώρας, της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. 

167.       Παπακωνσταντίνου Θ : Εναντίον του Ρεύματος. Αθήναι 1949.

168.       Παπακωνσταντίνου Μ : Η Μακεδονία μετά τον Μακεδονικό Αγώνα. Αθήνα 1992.

169.       Παπασταμάτης Π : Ο Οπλαρχηγός Λάκης Πύρζας. Φλώρινα 1960. Περιοδικό Αριστοτέλης, τόμος 20.

170.       Παπασταύρος Ι : Η Συμβολή της Βορείου Ελλάδος εις τον Αρχαίον Ελληνικόν Πολιτισμόν. Θεσσαλονίκη 1946. Εθνική Βιβλιοθήκη. 8ον σ. 27.

171.       Παπατζανετέα Π : Μακεδονικός Αγών-Απομνημονεύματα. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1960.

172.       Πάσχος Α : Ιστορία της Λιγκοβάνης. Θεσσαλονίκη 1962.

173.       Πελεκίδης Χρήστος : Μύθοι και Σύμβολα των αρχαίων Μακεδόνων. Ο ήλιος της Βεργίνας.

174.       Περιοδικόν Μακεδονικόν Ημερολόγιον: ΄Ετη 1909-1910-1911. ΄Εκδοση Πανμακεδονικού Συλλόγου Αθηνών.

175.       Πέτροβιτς Εμμ. Νατάλης : Αμφίπολις η Μακεδόνων Πρώτη. Αθήναι 1959.  Συγχρόνως και στον 3ο Τόμο των Σερραϊκών Χρονικών της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρίας Σερρών Μενελίκου, του 1959.

176.       Πετρόπουλος Α. Δημήτριος : Πνευματικές σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων. Αθήναι 1954.

177.       Πεφάνης Γ. Δ : Οι ΄Ελληνες Σλαβόφωνοι της Μακεδονίας και οι Ελληνοβλάχοι. Αθήναι  Μάρτιος 1949 και Ραδιοφωνικό πρόγραμμα Ε.Ι.Ρ, 10-16 Απριλίου 1949, όπου περιέχεται ραδιοφωνική ομιλία της 3 Απριλίου 1949, από τον σταθμό Αθηνών, του Α. Δ. Κεραμόπουλου.

178.       Πηχεών Κ : Η προσφορά της πόλεως Καστοριάς εις τον ένοπλον Μακεδονικόν Αγώνα. Αθήνα 1994.

179.       Πολύβιος : Στο ΧΧVΙΙΙ, 8, 9, καταγράφεται η ακόλουθη σημαντική πληροφορία. Στην πρεσβεία που έστειλε ο βασιλεύς της Μακεδονίας Περσέας ( τελευταίος Μακεδών βασιλεύς, πριν την υποδούλωση της Ελλάδος στην Ρώμη, μετά την μάχη της Πύδνας) στον βασιλέα της Ιλλυρίας, για την σύναψη συμμαχίας εναντίον των Ρωμαίων, συμμετείχε και ένας πρέσβυς ιλλυρικής καταγωγής «δια το την διάλεκτον ειδέναι την Ιλλυρίδα», που αποδεικνύει ότι οι Μακεδόνες δεν γνώριζαν την ιλλυρική γλώσσα, καθόσον στις συνομιλίες τους με τους Ιλλυριούς, είχαν την ανάγκη διερμηνέα. Βλ. επίσης ΙΧ, 37, 7 : «προς Αχαιούς και Μακεδόνας ομοφύλους και τον τούτον ηγεμόνα Φίλιππον» . Πρβλ. Και ΙV, 9, και VΙΙ, 9, 3.

180.       Πολύζος Δημήτριος : Αι Γιουγκοσλαβικαί μειονότητες του Εξωτερικού, υπό Δρος TRINIEGORSKY 1938, μετάφραση και ανασκευή, όπου και δύο κεφάλαια που ανήκουν στην ανασκευή, το ένα με τίτλο, Οι Μακεδόνες κατά την αρχαιότητα, σελ. 159-164 και το άλλο, Η Ελληνικότης των Παιόνων, σελ. 164-170. Αθήναι 1949.

181.       Πολυζωίδης  Σ : Μισός αιώνας με τον Ιατρικό Κόσμο της Θεσσαλονίκης. ΄Εκδοση Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 1990.

182.       Πολύκαρπος Μητροπολίτης Σισανίου και Σιάτιστας : Η  Δυτική      Μακεδονία και ο Ελληνοχριστιανικός Πολιτισμός. ΄Αρθρο στο ημερολόγιο εφημερίδος Δυτική Γεωργίου Δικωνύμου  Μακρή. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1959.

183.       Πουλιανός ΄Αρης : Η προέλευσις των Ελλήνων, Εθνογενετική έρευνα. Αθήναι 1968.

184.       Πύρζα Λ : Ημερολόγιον ( Αριστοτέλης τεύχ.20), Φλώρινα 1920.

185.       Ρωμαίος Κωνσταντίνος : Βεργίνα. Τα ευρήματα του τάφου του  Φιλίππου και η λαογραφική ερμηνεία τους. Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, 25 (1981), σελίδα 251 και επόμενα. Μακεδονία. ΄Ετος 1960.

186.       Πρακτικά Βουλής Των Ελλήνων : ΄Ετος 1903.

187.       Προμπονάς Κ. Ιωάννης : Η συγγένεια της Μακεδονικής και Μυκηναικής Διαλέκτου και η Πρωτοελληνική Καταγωγή των Μακεδόνων. Αθήναι 1973.

188.       Ράπτης Σ : Α. Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα.Τόμοι 2. Αχρονολόγητοι. Β. Ο Καπετάν Πούλακας. Τόμοι 2. Αχρονολόγητοι. Αθήναι.

189.       Ρωμιοπούλου Κατερίνα : Λευκάδια – Αρχαία Μίεζα. Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Αθήνα 1997.

190.       Σαββόπουλος Ευάγγελος : Μακεδονία. Α΄ έκδοση 1945, Β΄ έκδοση 1947.

191.       Σαπουντζής Τ : Η συμμετοχή του Νομού Φλωρίνης, εις τον Μακεδονικόν Αγώνα. Ανάτυπο διαλέξεως στην Φλώρινα. ΄Ετος 1954.

192.       Σαράντης Κ. Θεόδωρος : Δυτική Μακεδονία. ΄Αρθρο στο   ημερολόγιο εφημερίδος Δυτική Μακεδονία. ΄Ετος 1960.

193.       Σαχτούρης Αντώνιος : Αναμνήσεις από την διπλωματικήν μου  σταδιοδρομίαν. Αθήναι 1951.

194.       Σειζάνης Μιλτιάδης : Η πολιτική της Ελλάδος και η Επανάστασις του 1878 εν Μακεδονία, Ηπείρω και Θεσσαλία. Αθήναι 1878.

195.       Σιγανίδου Μαρία – Λιλαμπάκη-Ακαμάτη Μαρία : Πέλλα Πρωτεύουσα των Μακεδόνων. Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Αθήνα 2004. 3η ΄Εκδοση.

196.       Σίμος Νικόλαος : Το Μακεδονικό. Εκδόσεις Περίπλους. Αθήνα 2008.

197.       Σίνος Α : Η Γεωγραφική ενότης του Ελληνικού Μεσογειακού   χώρου.

198.       Σνώκ Κ : Μακεδονία – Θράκη. ΄Εκδοση 1942. Θεσσαλονίκη.

199.       Σουλιώτης-Νικολαίδης Αθανάσιος : Ο Μακεδονικός Αγών. Η Οργάνωσις Θεσσαλονίκης 1906-1908. Απομνημονεύματα Θεσσαλονίκη 1959.

200.       Σπανός Ναούμ : Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος. ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1961.

201.       Σπηλιάδης Π : ΄Εκθεσις εις περιοδικόν Μακεδονικός Αγών. Τεύχος 5-10/9/1929.

202.       Σπηλιωτόπουλος Θ. Αντώνιος : Α. Οι βλαχόφωνοι ΄Ελληνες και η ρουμανική προπαγάνδα. Αθήναι 1905.  Β. Η Μακεδονία και ο Ελληνισμός. Αθήναι 1904. Γ. Σερβία. 1912.

203.       Στάμος Π : Ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος, 1863-1945. Αθήναι 1970.

204.       Σταυριανός Σ. Λ : Balkan Federation. A History of the Movement  toward Balkan Unity in Modern Time. Hamdem-Connecticut 1964.

205.       Σταυρίδης Θ. Αντώνης : ΄Αννα-Μελά Παπαδοπούλου. Εκεί που δεν πεθαίνουν οι άνθρωποι. Μακεδονικός Αγών-Βαλκανικοί-Μικρασιατικό. Εκδόσεις Μίλητος. Αθήνα 2008.

206.       Σταυρόπουλος Β : Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα.   ΙΜΧΑ. Θεσσαλονίκη 1961.

207.       Στεφανίδης Δ : ΄Ελληνες και Βούλγαροι, ως οικονομικοί παράγοντες εις την Βαλκανικήν. Αθήναι 1945.

208.       Στρατηγοπούλου Ι : Αναμνήσεις εκ της εν Μακεδονία επαναστάσεως του 1878. Αθήναι 1904.

209.       Συλλογικό έργο : Η γλώσσα της Μακεδονίας. Η Αρχαία Μακεδονική    και η ψευδεπίγραφη γλώσσα των Σκοπίων. Επιμέλεια Γ. Μπαμπινιώτη. Αθήνα 1992.΄Οπου οι μελέτες των Γ. Χατζιδάκι, Ν. Ανδριώτη, Μ. Σακελλαρίου, Ι. Καλλέρη, Αντ. Θαβώρη, Γ. Μπαμπινιώτη.

210.       Συλλογικό έργο : Μακεδονία. 4.000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού. Γενική Εποπτεία, Σακελλαρίου Β.Μ. (Ακαδημαικός). Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 1992. Συγγραφείς :Ελένη-Γλύκατζη-Ahrweiler (Καθηγήτρια της Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου των Παρισίων), Μανώλης Ανδρόνικος (Καθηγητής της Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Απόστολος Βακαλόπουλος (Ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Νεωτέρας Ελλάδος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Robert Brownihg (Ομότιμος καθηγητής των Κλασσικών Γραμμάτων και της Αρχαίας Ιστορίας του Κολλεγίου Βirkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου), Κ. Θ. Δημαράς (Καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου των Παρισίων-Σορβόννης), Ιωάννα Διαμαντούρου (Ιστορικός), J.R.Ellis (Senior Lecturer των Kλασσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Monash της Αυστραλίας), N.G.L.Hammond (Oμότιμος καθηγητής της Ελληνικής του Πανεπιστημίου του Bristol και επίτιμος Fellow του Clare College του Πανεπιστημίου του Cambridge), Σταύρος Θεοφανίδης (Καθηγητής της Εφηρμοσμένης Πολιτικής Οικονομίας της Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών), Ιωάννης Καραγιαννόπουλος (Καθηγητής της Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Κωνσταντίνος Κεφαλάς (Επίτιμος Πρόεδρος του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης), Ιωάννης Κολιόπουλος (Καθηγητής της Νεωτέρας Ευρωπαικής Ιστορίας, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Ευάγγελος Κωφός (Διδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου), Νικόλαος Μουτσόπουλος (Καθηγητής Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας της Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης), Δημήτρης Παντερμαλής (Καθηγητής της Κλασσικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Φανούλα Παπάζογλου (Καθηγήτρια της Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου), Χαράλαμπος Παπαστάθης (Επίκουρος καθηγητής του Εκκλησιαστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Μ.Β. Σακελλαρίου (Ακαδημαικός, ομότιμος καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Διευθυντής του Κέντρου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών), Νικόλαος Σβορώνος (Ομότιμος καθηγητής-Διευθυντής Σπουδών της Εcole pratique des Hautes Etudes των Παρισίων), Michel Sivignon (Καθηγητής της Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου των Παρισίων, Raris-Nord), Ιωάννης Τσουράτσογλου (Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Saarland), ΄Αννα Τσιτουρίδου (Διδάκτωρ. Λέκτωρ της Βυζαντινής Αρχαιολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Μανόλης Χατζηδάκης (Ιστορικός της Βυζαντινής Τέχνης. Ακαδημαικός), Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου (Καθηγήτρια της Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών), F.W. Walbank (Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Liverpool), K.A. Wardle (Lecturer της Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Birmingham).

211.       Συλλόγου Σιατιστέων Θεσσαλονίκης : Σιατιστέων Μνήμη – Λεύκωμα. Θεσσαλονίκη 1972.

212.       Σωτηριάδης Γεώργιος : Το Δίον της Μακεδονίας και αι ανασκαφαί του Δίου. Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος. 1930. Σελίδες 105-128.

213.       Σωτηρόπουλος Κ. Χ : Α. Μακεδονία και Μακεδόνες. Μελέτη στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τόμος Δ΄, Τεύχος 22, έτος 1960. Β. Υπάντησης προς Βορράν. Αθήναι 1962.

214.       Τζινίκου - Κακούλη Αθηνά : Α. Γιατροί στον Μακεδονικό Αγώνα. Εκδόσεις Μαίανδρος. Θεσσαλονίκη 1996. Β. Η Μακεδόνισσα στο θρύλο και την ιστορία. Θεσσαλονίκη 1986.

215.       Τιμοθεάδης Τ : Η Ουνία των Γιαννιτσών. Γιαννιτσά 1992.

216.       Τριανταφυλλίδης Α. Σ : Ιστορικά Βεύης κατά τον Μακεδονικόν Αγώνα. ΄Εκτακτο τεύχος στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. ΄Ετος 1958.

217.       Τσάλλης Γ : Το δοξασμένο Μοναστήρι. Θεσσαλονίκη 1932.

218.       Τσάμης Π. Α : Α. Μακεδονικός Αγών. Ε.Μ.Σ. Θεσσαλονίκη 1975. Β. Οι Μακεδονομάχοι αδελφοί Παπασταύρος και Λάζαρος Κοσμά Τσάμης. Θεσσαλονίκη 1956.

219.       Τσαπάνος Γ. Σ : Το χρονικόν της Φλωρίνης. 2.300 χρόνια   αγώνων και πολεμικής αρετής. Δημοσίευμα στο φιλολογικό περιοδικό Αριστοτέλης Φλωρίνης. Τόμος ΣΤ. Τεύχος 35/36. ΄Ετος 1962.¨

220.       Τσιλτίκης Χαράλαμπος :  Έστι μεν ουν Ελλάς και η Μακεδονία.

221.       Τσοπανάκης Γ. Αγαπητός : Γλωσσικά Μακεδονίας. Μακεδονία 334-352.

222.       Tσουδερός  Ι. Ε : Διπλωματικά Παρασκήνια 1941 – 1944. Αθήναι 1950.

223.       Υψηλάντης Ιωάννης : Ο Μακεδονικός Αγών. Τόμοι 2. Θεσσαλονίκη 1961.

224.       Φεσσόπουλος Θ. Γ : Η Διαφώτισις 1948. Ελληνικός Βορράς Θεσσαλονίκης. 9-12-1947. Προπαγανδιστικές Βουλγαρικές Οργανώσεις, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ακρόπολις της 8-9-1049. Οι αντικομμουνιστικές βουλγαρικές οργανώσεις του Εξωτερικού, υπέρ του σχηματισμού μακεδονικού κράτους, δια της αποσπάσεως Ελληνικών εδαφών.

225.       Φιλιππίδης Δ : Το Φιρμιλιανόν Ζήτημα, ήτοι  ο εκ Σερβίας κίνδυνος της Μακεδονίας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου και εθνολογική μελέτη, Περί του Βιλαετίου του Κοσσόβου. Αθήναι 1903.

226.       Χαμουδόπουλος Χ. Α : Α. Οι ΄Ελληνες, οι Βούλγαροι και η βαλκανική συνεννόησις. Αθήναι 1945. Β. Η Μακεδονία. Θεσσαλονίκη. 1931. Γ. Η νεωτέρα Φιλική Εταιρεία. Αθήναι 1946.

227.       Χαριστός Νικόλαος : Αλέξανδρος ο Φιλλέλλην και η συμβολή αυτού, εις την ανάπτυξιν της Μακεδονίας. 1955.

228.       Χαροκόπου Σ : Ιατρική και Εθνικοί Αγώνες. Επιστημονική Επετηρίς της Ιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης (1967-68).

229.       Χατζηκυριάκος Γ : Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας, ανά την Μακεδονίαν. Αθήναι 1906.

230.       Χατζιδάκις Ν. Γεώργιος : Α. Περί του Ελληνισμού των Αρχαίων       Μακεδόνων.΄Εκδοση 1925. Επανέκδοση, εκδόσεις Κυρομάνος.     Θεσσαλονίκη 1994. Β. Νέα στοιχεία του Ελληνισμού χαρακτήρος των      αρχαίων Μακεδόνων. ΄Εκδοση 1895. Γ. Zur Chronologie der griechish    Lautgesetze und zur Sprachfrage der alten Makedonien, Kuhn΄s     Zeitschrift. B. XXXVII, 1904.

231.       Χατζόπουλος Α : Die Fluchtlingsfrage in Griechenland. Athen 1927.

232.       Χιδίρογλου Παύλος : Η Σχέση της Τουρκίας με την Βαλκανική Κρίση. Εκδόσεις Ιδρύματος Γουλανδρή - Χορν. Αθήνα 1993.

233.       Χολέβας Κ. Ιωάννης : Α. Η Ενδιάμεση Συμφωνία Αθηνών Σκοπίων. Εκδόσεις Πελασγός. Αθήνα 1995. Β Οι ΄Ελληνες σλαβόφωνοι της Μακεδονίας. Εκδόσεις Πελασγός. Αθήνα

234.       Χρηστοβασίλης Χρ : Τα εν Μακεδονία Ελληνικά Δίκαια, Ιστορικώς και Στατιστικώς, στο Ελληνισμός, έτος ΣΤ΄, Σεπτέμβριος 1903, τεύχος 9.

235.       Χριστόδουλος Κ. Γεώργιος : Η Θεσσαλονίκη Πόλις του Εμπορίου. Ιστορία του εμπορίου από της κτίσεως αυτής, μέχρι των νεοτέρων χρόνων. Θεσσαλονίκη 1933. Τύποις Ν. Νικολαίδου. Τσιμισκή 9.

236.       Χρυσανθακάκη- Κουκούλη Χάιδω : Φίλιπποι. Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Αθήνα 1995.

237.       Χρυσανθόπουλος Σ. Μιχαήλ : Φάκελος Μακεδονία. Υπόδουλοι ΄Ελληνες των Σκοπίων. Εκδόσεις ΚΑΔΜΟΣ. Θεσσαλονίκη 2008.

238.       Χρυσοχόος Ι. Αθανάσιος : Α. Η κατοχή εν Μακεδονία. Βιβλίον  Β΄. Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας. Τεύχος Α΄. 8ον , σελ. 344. Θεσσαλονίκη 1950. Δημοσιεύματα της Εταιρείας  Μακεδονικών   Σπουδών. Β. Ομοίως, τεύχος Β΄, 8ον, σελ.418. Γ. Ομοίως, βιβλίον Γ΄, η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας. 8ον, σελ. 158.Θεσσαλονίκη 1951. Δ. Ομοίως, βιβλίον Δ΄, οι  Βούλγαροι εν Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, τεύχος Α΄, 8ον, σελ. 286. Θεσσαλονίκη 1951. Ε. Ομοίως με Δ΄, τεύχος Β΄, 8ον, σελ. 308. Θεσσαλονίκη 1951. ΣΤ.

Πηγή: Σύνδεσμος "Αλέξανδρος Φιλίππου, Έλλην Μακεδών"